Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
qancha kirdikorlar ko‘rsatilgan, xonga 
yoqishga harakat qilishlari, xalqning ijtimoiy
-
iqtisodiy ahvolini yaxshilash uchun 
biron
-
bir tadbirlar amalga oshirilmaganini ko‘rishimiz mumkin. Din peshvolari esa 
dini niqob qilib olib, xonning har bir harakatini din orqali tasdiqlashga harakat 
qiladi.Garchi bu xatti- harakatlar dinda mutlaqo taqiqlangan bo‘lsa ham. Masalan, 
Buxoro xoni Abulfayzxon o‘zining juda ko‘p xotinlari-yu, kanizaklari bo‘lishiga 
qaramay, o‘z otasiday ko‘rgan Farhod otaliqning juda ham yosh qizini o‘z 
haramiga olib kelishni buyuradi, bu shariatga muvofiq halat bo‘lmasa-da, lekin 
munofiq mullalar tomonidan bu ish yoqlanadi, hattoki saroydagi qozikalon xonga 
yaxshi ko‘rinmoq uchun , Abulfayzxonga tushimda sizni payg’ambarimiz bilan 
biraga ko‘rdim deb yolg’ondan xushomat qiladi, natijada o‘z qizini xonga tufha 
qilishni istamagan Farhod otaliq o‘ldiriladi. Bularning barchasi xonlikdagi saroy, 
amaldorlari
-
yu, din peshvolari xalq manfaatini o‘ylamay, o‘sha davrda xotin
-
qizlarning haq-huquqlarini poymol qilinganidan darak beradi. Fitrat tomonidan 
bunday holatlar qattiq tandiq ostiga olinadi. 
Jadid ziyolilaridan Abdulla Avloniy ham o‘zining bir qator asarlarida XIX 
asr o‘rtalari XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida yuz berayotgan ijtimoiy
-
iqtisodiy, siyosiy va madaniy
-
ma’rifiy ishlarga o‘z fikr
-
mulohazalarini bildirar 
ekan, o‘lkadagi boshqa davlatlarga qaraganda turg’unlik holatlarining sabablarini 
bayon qilishga harakat qiladi. Abdulla Avloniy o‘zining “Portugaliya inqilobi” 

---

9 
nomli dramasida Portugaliya misolida Turkistondagi ijtimoiy hamda siyosiy 
ahvolni ko‘rsatib berishga harakat qiladi. U yerning hukmdori ham o‘zbek 
xonliklaridagi ba’zi hukmdorlar singari o‘z manfaatlari yo‘lida xalqning 
zahmatkash mehnati evaziga yig’ilgan xazinadagi boyliklarni sarflaydi (turli 
bazmlar uyushtirish , sayohatlar, saroylar sotib olish va hokazo), ya’ni Buxoro 
hukmdori Abdulahadning Rossiya podshosiga ko‘plab sovg’a –salomlar yuborgani 
Peturburgdan saroy sotib olishi va turli mamlakatlarga sayohatlari, shular 
jumlasidandir, lekin o‘sha davrda Turkiston aholisining ijtimoiy ahvoli achinarli 
ahvolda edi. Portuguliyada ham Turkistonda bo‘lgani kabi (jadidlar tuzgan (yosh 
buxoroliklar va yosh xivaliklar ) jamiyat va eskilik tarafdori bo‘lgan qadimchilar 
guruhi) ikkita siyosiy oqim tasvirlanadi. Ularning birinchisi “shohparastlar”, 
ikkinchisi xalqning manfaatlarini o‘ylaydigan, mamlakatning taraqqiyotini 
xohlaydigan “jumhuriyatchilar” firqasi bo‘lib ular Portugaliyaning Angliya 
mustamlakasi bo‘lib qolishini istamaydilar. Bu dramada ikkita ayol obrazi orqali 
Turkistondagi ijtimoiy
-
siyosiy hayotda ayollarning o‘rni qanchalik pastligini 
ko‘rsatib berilib, ikki mamlakat xotin-qizlari bir-biriga qiyoslanadi, Turkiston 
xotin- qizlari ham siyosiy hayotga aralashishi mumkinligi ko‘rsatishga harakat 
qilinadi. Chunki dramada Margaret hamda Afruditu ismli ayollar obrazi qatnashib 
ikkalasi ham bir-biriga zid bo‘lgan oqim a’zosi, shunday bo‘lsada ikki personaj 
ham har qanday vaziyatda o‘z maqsadidan qaytmaydi, asar so‘ngida 
jumhuriyatchilar g’alaba qozonadi va o‘zlari xohlaganday har tomonlama 
rivojlangan davlat qurishga kirishadi. Shuning uchun jadid ziyolilari Turkistonda 
ham shunday davlat qurishni istaganlar va o‘z g’oyalarini xalqqa yetkazish uchun 
“Portugliya inqilobi kabi asarlarni sahnalashtirganlar
4
. 
Yana Abdulla Avloniyning “Biz va Siz” dramasi
5
to‘rt pardalik fojia bo‘lib, 
bu 
dramada 
Turkistondagi 
ijtimoiy 
hayotni 
yoritiladi 
va 
oila