Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
yil 12
-
may kuni esa eski shahar dahasidagi 
Vikula Morozovning sobiq magazeni binosi (hozirgi O‘zbek yosh tomoshabinlar 
teatri)da Musulmon xalq dorilfununining tantanali ochilish marosimi bo‘ladi. Uni 
Munavvar Qori qisqacha kirish so‘zi bilan ochib, musulmonlar chorizm davrida rus 
yo‘qsillari bilan birgalikda yarim asr qullikda yashagani, bugungi ozodlik va 
tantana katta talofatlar bilan qo‘lga kiritilganligini aytadi. 
1909
-
yilda Toshkentda Munavvarqori o‘z do‘stlari Toshxo‘ja Tuyoqboyev, 
Nizom Qori Mulla Husanov, Abdulla Avloniy , Bashirulla Asadullaxo‘jayevlar 
bilan hamkorlikda “Ko‘mak” nomli musulmon xayriya hamjamiyatini tashkil etadi. 
Uning mahalliy rus ma’muriyati tomonidan 1909
-
yil 26
-
mayda rasman 
tasdiqlangan. Ustavida ko‘rsatilgan asosiy faoliyat mazmunidan biri ta’lim 
beradigan muassalarga yordam berish, oliy va o‘rta o‘quv yurtlarida tahsil 
oluvchilar uchun stipendiyalar ajratishdan iborat bo‘lgan.
Shu yili Buxoro jadidlari ham “Tarbiyayi aftol” jamiyatini tashkil etadi. Bu 
xayriya jamiyatlarining Istambulda maxsus bo‘limi ham bo‘lgan. Uni shu yerda 
o‘qigan Fitrat va boshqalar tashkil etadi. 
Bu jamiyatlar, ma’lum hujjatlarning guvohlik berishicha, rasmiy va 
norasmiy ravishda sho‘ro hokimytaining dastlabki besh yiligacha faoliyat 
ko‘rsatgan. Hozirgacha topilgan yozma manbalarga ko‘ra, 1911
-
yilda, Turkiyada 
15 kishi, 1912
-
yilda 30 kishi, 1923
-
yilda Germaniyada esa 70 kishidan ortiq 
Turkiston va Buxorolik hamyurtlarimiz o‘qigani ma’lum. 
36
Мунаввар Қори Абдурашидхонов. Хотираларимдан .–T.: 2001. –Б. 8-9.

---

33 
Jadidlarning o‘lka ijtimoiy
-
iqtisodiy sohada ko‘plab ishlarni amalga 
oshirdiki, bu o‘z o‘rnida birinchi navbatda maorif sohada bo‘lgan bo‘lsa xalqning 
savodxonlik darajasini ko‘tarish dunyoviy fanlardan xabardor qilish maqsadida 
olib borilgan bo‘lsa, matbuotchilik va teatr sohasida olib borgan islohotlari 
xalqning ma’naviy darajasini oshirish, aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi 
tarraqiyotga to‘sqinlik qilayotgan har xil illatlarga qarshi kurashni tashkil qilish 
uchun olib borilgan. Bir qator amaliy natijalarga erishgani tarixdan bizga 
ma’lumki, siyosiy kurash esa ancha ziddiyatli amalga oshirilgan bo‘lib, bundan 
ko‘zlangan maqsad ,milliy mustaqillikga erishish uchun olib borilgan, bu davrda 
jadidlar o‘rtasida bo‘linish yuz beradi.bunda mustaqillikga erishish uchun ikki xil 
qarash paydo bo‘ladi.biri inqilobiy, ikkinchisi esa bosqichma
-
bosqich olib borish, 
siyosiy 
kurashning 
qanchalik 
darajada 
tahlikali 
kechgani 
Turkiston 
muxtoriyatining rus ma’muriyati tomonidan ag’darilishi va XSSR va BXSR ning 
tuzilishi undagi siyosiy kurash , milliy chegaralanish natijasi o‘laroq bilib 
olishimiz mumkin.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, jadidchilik harakatining 
Turkistonda vujudga kelishi aholi o‘rtasida bir qator ijobiy o‘zgarishlarga sabab 
bo‘lgani, xalqning dunyoqarashida , ijtimoiy
-
iqtisodiy, ma’naviy va siyosiy 
hayotiga o‘chamas iz qoldirib milliy mustaqilligimizni qo‘lga kiritishda ular olib 
borgan islohotlar dasturamal bo‘lib xizmat qildi desak mubolag’a bo‘lmaydi.Milliy 
mustaqillikni qo‘lga kiritish uchun jadidlar tomonidan amalga oshirilgan islohotlar 
ma’naviy sohada bo‘las, bu o‘z samrsini berib, hatto jadidlar tomonidan tashkil 
etilgan “usuli jadid” maktablaridagi o‘quvchilar chet davlatlarda o‘qib kelib , o‘z 
tajribalaridan kelib chiqib, o‘lkaning ijtimoiy