Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
iqtisodiy hayotni, xotin
-
qizlarga bo‘lgan munosabatlar 
yoritilgan. Asar ayolar qismatiga bitilgan bir doston bo‘lib, to‘rt fasldan iboratdir. 
Ikkinchi faslni shoira “farqi qarolar deb” nomlaydi. Bunday nomlanishining 
nazariy asosi shundaki, farq ayol boshidagi chiziqni bildiradi va ayol taqdiriga 
ishora. Ayollar o‘z bolasini nafaqat dunyoga keltirib, balki uning zahmatini o‘z 
zimmasiga oladi. Bolaning kelajakda qanday inson bo‘lib voyaga yetishi avvalo, 
onaning bilim darajasiga bo‘liq bo‘lgan jarayondir. Bu holat butun bir millatning 
taraqqiyotiga bo‘gliq hodisa ekanligini jadid ziyolilari to‘g’ri anglagan edilar. 
Zero, asarning bu bobi Turkistondagi ayollarning ayanchli qismatiga, uning 
jamiyatda tutgan o‘rniga bag’ishlangan. Asarning uchunchi fasli “baxti qarolar ” 
deb nomlanadi, bu qismda o‘lkadagi qozilar , muftiylar , turli din peshvolari qattiq 
tanqid ostiga olinib ularning ayollarga bo‘lgan munosabati qoraladi. To‘rtinchi 
fasli esa “qaro zulmat” deb nomlanadi. Bunda Rossiya imperiyasining bosqini, 
unga nisbatan o‘z manfaatini o‘ylagan amir
-
u xonlarning taslimchilik siyosati, 
mazlum xalqni o‘ylamay, o‘z nafsini qondirish uchun ovora bo‘layotganligi, xotin
-
qizlarning huquq va ekinliklari yerga urilayotgani butun Turkistonni qaro zulmat 
qoplagani, lekin qachondir tun orqasidan tong otganday Turkiston o‘lkasining asl 
farzandlari o‘lkaga albatta yorug’ kunlarni olib kelishi haqida aytib o‘tilgan. 

---

68 
Turkiston xalqlarining ma’naviy turmush tarzini o‘rgangan Iogann Gauri 
Turkistondagi ijtimoiy hayotga baho berar ekan, shunday ma’lumotlarni keltiradi 
“Xotin bilan ajrashish juda ham oson kechar edi. Buning uchun erkak kishi 
faqatgina bitta taloq so‘zini aytsa, bas. Xotinlar meros huquqidan ham mahrum 
edilar, ular hattoki o‘zlarining narsalariga ham egalik qila olmasdi. Musulmon 
ayollarining o‘zlari bu kamsitishlarni unchalik sezmaydilar, ular o‘zlari uchun hech 
qanday yaxshilik kutmaydilar va Yevropa ayollarining erkin hayoti ular uchun 
yo‘q, unday hayot ular uchun yuqori darajali hayosizlikday ko‘rinadi”
55
–deb o‘z 
fikrini tamomlaydi. 
“Turkiston viloyati” gazetasida “Musulmon ayolining ahvoli” nomi bilan 
bosilgan maqolada “Mahalliy musulmonlar qo‘lida musulmon ayoli oldi-sotdi va 
ayirboshlash buyumi sifatida xizmat qiladi” va shunga asosli faktlar keltiradi. 
Arxiv hujjatlarida ham shunday ma’lumotlarida keltirilishicha, “Ayollar 
shaharliklarning kirini yuvish bilan shug’ullanadilar va bironta siyosiy huquqga 
ega emas edilar”. 
1886
-
yilgi “Turkiston o‘lkasini boshqarish nizomi” bo‘yicha arxiv 
manbalarini o‘rgangan M. Ayubjonova o‘lkadagi xotin qizlarning huquqiy 
erkinlaklari haqida shunday ma’lumotlarni keltiradi, “Turkiston xotin-qizlari 
adolatli huquqiy hayotdan mahrum edilar va ularning taqdiri ayni paytda savodsiz, 
qo‘pol va sovuq qozi va biylarning ixtiyori bilan hal qilinar edi”. 
Mahmudxo‘ja Behbudiy ham xotin-qizlar masalani chetlab o‘tmagan holda 
o‘zining “Sayohat xotiralari” asarida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi “O‘lkamizda 
bizning ayollarning ahvoli nihoyatda qattiq muhokamaga muhtoj” ekanligini 
e’tirof etib. bu muammolarni hal etish uchun, avvalo, xotin
-
qizlarning o‘zi o‘z haq 
–huquqlari uchun kurashmoqligi kerakligini aytib o‘tadi. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, o‘lkada ayollar biron –bir siyosiy 
huquqga ega bo‘lmaganlar , hatto sud jaroyonida ayollarning guvohligi aksariyat 
holatlarda inobatga olinmagan, oila
-
nikoh masalalarida xotin doim erining 
55
Гаури И. Ислам и его влияне на жизнъ его поледователей / Пер с нем П. И .Ҳомутова. –Т.: 1893.–С. 192. 
233.

---

69 
aytganini qilishga majbur bo‘lgan, bu holatga barham berish uchun jadidlar vaqtli 
matbuotda ayollarning haq-huqqularini himoya qilib turli maqolalar e’lon qildi. 
Teatrda xotin