O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

10.3. Tarmoqlarning asosiy apparat-dasturiy komponentlari
va ularning faoliyat yuritishi
Tarm oqning apparat-dasturiy k om pleksini k o ‘p qatlam li m odel
ko'rinishida ta ’riflash m um kin. Bu qatlam lar — kom pyuterlar, kom -
m unikatsion vositalar, tarmoq operatsion tizim lari va tarm oq ilovalari
(dasturlari) bo'lishi m um kin.
Kompyuter tarmoqlariga ulanadigan qurilmalami uch funksional 
guruhga ajratish mumkin: ishchi stantsiyalar, tarmoq serverlari va 
kommunikatsion tugunlar. Demak, har qanday kompyuter tarmog'ini 
ishchi stantsiyalar va tugunlar majmuyi sifatida ko'rish mumkin. Ishchi 
stantsiyalar magnit disksiz, lokal magnit diskli va uzoqlashtirilgan bo'lishi 
mumkin.
Tarmoq serverlari fayl-serverli (File server), ma’lumotlar bazasi 
serveri, amliy dasturlar serveri (application server), kommunikatsion 
server (communication server), kirish serveri (acces server), faks-server 
(fax server) va ma’lumotlami extiyotli nusxalash serverlariga (back up 
server) ajratiladi.
Kommunikatsion tugunlarga quyidagi qurilmalar kiradi: qaytaruvchi 
(repeater), kommutatorlar (switch), mostlar (bridge), marshrutizatorlar 
(router) shluzlar (gateway) va boshqalar.
Kompyuter tarmoqlarini loyihalashda, awalambor kompyuterlammg 
bir-biri bilan jismoniy aloqasini — topologiyasini aniqlash lozim. Topologiya
— bu kompyuterlar yoki tugunlar birlashuvining mantiqiy chizmasi.
Kompyuter tarmoqlari topologiyasi turlicha bo'lishi mumkin, lekin 
asosiy turi uchta: shinali, yuldizsimon va aylana. Qolgan topologiyalari 
esa mana shu uchta turning modifikatsiyalaridir.
Tarmoq kompyuterlarining kanalga kirish ketma-ketligini aniqlash 
uchun kirish uslubi muhim o'rin tutadi. Kirish uslubi — bu moddiy 
darajada kompyuterlaming birlashtiruvchi, ma’lumotlami uzatish kanalidan 
foydalanishni belgilovchi qoidalar to'plamidir. Lokal kompyuter tar- 
mqlarida keng tarqalgan kirish uslublari: Ethernet, Token Ring va Arcnet 
vositalaridir.
Kompyuter tarmoqlarida individual aloqa kanallari va bo'linadigan 
aloqa kanallari, ya’ni aloqa kanallaridan bir nechta kompyuterlar navbat 
bilan foydalanishi mumkin. Faqatgina to'liq aloqali tarmoq topologiyasida 
kompyuterlar individual aloqa kanallariga ega bo'ladi. Qolgan topologiyalarida 
esa aloqa kanallaridan birgalikda foydalanishni tashkil qilish muammosi 
yuzaga keladi.
Bu yerda bo'linadigan uzatuvchi moddiy muhit yoki bo'linadigan 
m a’lumot uzatuvchi muhit tushunchasini kiritamiz.
190

---