|
Abu Ali ibn Sino (980-1037) buyuk alloma va mutafakkir. U Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida
tug’ilib, Hamadon shahrida vafot etgan. Ibn Sinodan qolgan ma’naviy me’ros taxminan 280 nomdan
ziyodroqdir. Ular tibbiyot, falsafa, mantiq, psixologiya, axloq, musiqa, farmakologiya va boshqa sohalarga
bag’ishlangan. Olimning «Shifo kitobi» «Tib qonunlari», «Bilimlar kitobi», «Tabiat durdonasi» kabi asarlari
mashhurdir. Borliqni talqin etishda Ibn Sino Forobiy izidan borib, uni «vujudi vojib» va «vujudi mumkin»dan
iborat, deb e’tirof etadi. «Vujudi vojib» birinchi sabab vazifasini bajaradi. «Vujudi mumkin» esa uning
oqibatidir. Yaratilishi doimiy bo’lganligi uchun yaratilgan «vujudi mumkin» ham abadiydir. Olimning
sababiyatga oid mulohazalari e’tiborga molikdir. Unga ko’ra, sabablar moddiy (muayyan holatni keltirib
chiqaruvchi sabab), faol (muayyan holatni o’zgartiruvchi sabab), shakliy (turli xil quvvatlar bilan bog’langan
sabab) va tugallovchi (barcha sabablarning pirovard maqsadi) sabablardan iboratdir.
Ibn Sino Zakariyo ar-Roziy va Beruniy kabi jahon falsafiy tafakkuri tarixida birinchilardan bo’lib kuzatuv va
tajribaga muhim e’tibor qaratdi. Masalan, alloma ular ko’magida xastaning holati, kelajakda kutilayotgan
kayfiyati, dori-darmonlar tarkibi, inson va atrof-muhit o’zaro munosabati muammolarini hal etishga urinadi.
Mutafakkir o’z asarlarida ilm va axloq-odob uyg’unligi, inson kamoloti, baxt-saodat, ijtimoiy adolat,
kishilarning o’zaro hamkorligi, hukmdorning burchi to’g’risida qiziqarli g’oyalarni ilgari surgan. Uning
ta’kidlashicha, barchani bir xil ijtimoiy mavqega erishtirib bo’lmaydi. Aslida ular uchun muayyan sharoit yaratib
bermoq lozim. Barchaning boy va mansabdor bo’lishi yoki hammaning qashshoq bo’lishi jamiyatning tanazzuli
va inqirozidir. Lekin inson o’zgalarga mehr-oqibatli, g’amxo’r bo’lmog’i, kerak vaqtda saxovat va muruvvat
qo’lini nochorlarga uzatishi zarurdir.
Markaziy Osiyoda ilk o’rta asrlar davrida keng tarqalgan tasavvuf ta’limotidagi komil inson maqomi, nafsni
tiyish, bag’rikenglik, diniy donishmandlik, Muso al-Xorazmiy va Ahmad al-Farg’oniy tadqiqotlarida ilgari
surilgan tabiiy-ilmiy g’oyalar, Forobiy, Beruniy va Ibn Sinoning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari, fandagi
yangi yo’nalishlar birinchi galda musulmon Sharqi, qolaversa, butun jahon tabiiy-ilmiy va falsafiy tafakkurining
ravnaqiga hayotbaxsh ta’sir o’tkazib keldi.
XIV asrning oxiri-XV asrning boshlarida Amir Temur amalga oshirgan harbiy yurishlar natijasida o’lka
mustaqilligi qo’lga kiritildi. Temur va temuriylar davrida uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi boshlandi. Bu
ilm-fan va madaniyatning gullab-yashnash bosqichi bo’ldi. Ma’naviyatga homiylik harakati avj oldi. Bunga
Samarqandda Ulug’bek
astronomiya maktabining vujudga kelishi, rasadxonaning qurilishi, mashhur olimlar Qozizoda Rumiy, al-
Koshiy, Ali Qushchi va boshqalarning fandagi jonbozligi yaqqol misoldir. Bu masala keyingi ma’ruza uchun
mavzu bo’lib hisoblanadi.
Afsuski, bu madaniy uyg’onish mo’g’ul bosqini tufayli tanazzulga yuz tutdi. Amir va sultonlar o’rtasidagi o’zaro
ixtiloflar, noahillik Chingizxon bosqiniga qo’l keldi. Bu bosqin mo’g’ullarning 1218 yilda O’tror shahrini bosib
olishi, uning hokimi, Xorazmshohning qaynog’asi, Inolchiqni bandi qilishi va qulog’iga qaynab turgan
kumushni quyib yuborishdek xunrezlikdan boshlandi. Mo’g’ullarning hukmronligi davrida ana shunday
qonxo’rlik tinimsiz davom etdi. Ko’rkam shahar va qishloqlar vayronaga aylandi, iqtisodiyot tanazzulga yuz
tutdi. Ilm-fan, madaniyat, jumladan falsafa ilmi ham inqirozga uchradi.
Xalqimiz mo’g’ul bosqinini qattiq qarshilik bilan kutib oldi. Garchand uquvsiz hukmdor Muhammad
Xorazmshoh saltanatni saqlab qola olmagan bo’lsa-da, xalqimizning bosqinchilarga qarshi kurashi aslo
to’xtagani yo’q. Ba’zi tarixiy manbalarga ko’ra, o’sha davrda nihoyatda katta hududdan 600 mingga yaqin
qo’shin to’plash mumkin edi. Bu qo’shin to’planganida va tajribali lashkarboshiga topshirilganida Chingizxon
saltanatni bosib olishi gumon edi. Insoniyatning o’tmishini yaxshi biladigan ba’zi olim va mutaxassislarning
fikricha, agar shoh o’zining yovqur o’g’li Jaloliddinni avval boshdanoq taxt vorisi etib tayinlaganida va
qo’shinnining ixtiyorini unga topshirganida, nafaqat Osiyo tarixi, balki jahon tarixi boshqacharoq yo’ldan
ketishi mumkin edi.
Afsuski, tarix «Agar unday bo’lmaganida edi...» qabilidagi tamoyillarni tan olmaydi. Chingiziylar bosqini
Vatanimiz madaniy taraqqiyotini bir necha asrlar orqaga surib yubordi. O’sha davrda bosqinchilarga qarshi
kurashning eng atoqli vakili Jaloliddin Manguberdi esa millatimiz o’z ozodligi uchun olib borgan kurashning
timsoli sifatida tariximiz sahifalarida abadiy qoldi. Bu milliy qahramonimizning tavallud kuni 1999 yilda keng
nishonlangani uning ruhini shod qilish va Jaloliddin Manguberdini kurashga otlantirgan ezgu g’oyalar bizning
kunlarimizda amalga oshganligining ramzidir.
Ma’ruza nihoyasida, alohida ta’kidlash lozimki, Prezidentimizning «Olloh qalbimizda, yuragimizda» tamoyili
o’rta asrlar falsafasini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Buyuk ajdodlarimizning bag’rik engligi,
mazhabparastlikka berilmaganligi, ular dunyoqarashida dunyoviy va diniy ilmlarning mushtarakligi, sabr-
qanoatliligi barchamizga namuna — ibratdir. Bu boy ma’naviy xazina yoshlar ongiga milliy g’oya va istiqlol
mafkurasini singdirishga xizmat qiladi, ularni mustaqil fikrlash, do’stni dushmandan farq qilishga undaydi,
yurtim deb, elim deb yashashga chorlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
