O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

4-mavzu. Temuriylar davri va o’rta asrlar falsafasi  
Reja:  
1. Temur va temuriylar davri falsafasi, uning ahamiyati.  
2. Temurning hayoti, faoliyati, jahon va Vatan tarixidagi o’rni.  
3. Ulug’bek — o’rta asr madaniyatining atoqli vakili.  
4. Alisher Navoiyning falsafiy qarashlari.  
5. Bobur va boburiylar davridagi falsafiy qarashlar.  
6. Temuriylar davri va o’rta asr falsafasini o’rganishning ahamiyati.  
Insoniyat  tarixida  shunday  davrlar  borki,  unda  buyuk  ishlarga  tayyor  millatlar,  o’zining  yo’lboshchilari 
etakchiligida, tarixning muayyan qisqa bosqichlarida ming yillarda qo’lga kiritish mumkin bo’lgan natijalarga 
erishganlar.  Aynan  ana  shunday  davrlar  insoniyat  tarixiga  shu  millatga  mansub  buyuk  kishilarning  o’chmas 
nomini bitadi, jahon madaniyatini boyitadi, umumbashariy taraqqiyotga katta hissa bo’lib qo’shiladi.  
Temur  va  temuriylar  davri  xuddi  ana  shunday,  mo’g’ul  bosqinchilaridan  ozod  bo’lgan  xalqimizning  milliy 
dahosi  eng  yuksak  cho’qqiga  ko’tarilgan  davrdir.  Bu  davr  falsafasi  xalqimizning  sohibqiron  Temur 
boshchiligida ozodlikka erishgan va mustaqillikni saqlash hamda mustahkamlash uchun amalga oshirgan buyuk 
ishlarining  ifodasidir.  Bu  xalqimizning  markazlashgan  davlat  tuzish,  milliy  davlatchiligini  tiklash  va  barqaror 
qilish, mustaqil yashash orzularining ushalgan davridir. Uning falsafasida ham ana shu jihatlar yaqqol ko’zga 
tashlanadi  va  bu  meros  bugungi  milliy  ong  va  istiqlol  mafkurasining  falsafiy  negizlari  orasida  alohida  o’rin 
tutadi.  
O’rta Osiyoning mo’g’ullar tomonidan bosib olinishi mamlakatni g’orat qildi, iqtisod, madaniyat, san’at va ilm 
— fan sohasida tanazzul ro’y berdi. Jabr, zulm, zo’ravonlik natijasida xalqning turmushi keskin yomonlashdi.  
Mo’g’ullar  zulmiga  chek  qo’yishda  xalq  ommasining  noroziligi,  sarbadorlar  boshchiligidagi  ommaviy 
qo’zg’olonlar,  ayniqsa,  sohibqiron  Amir  Temurning  faoliyati  muhim  ahamiyatga  ega  bo’ldi.  Mug’ullar 
o’rnatgan  mustabid  tuzumning  Amir  Temur  dunyoga  kelgan  davrida  erli  aholi  o’rtasida  chuqur  ijtimoiy  va 
ma’naviy  uyg’onish  jarayoni  borayotgan  edi.  Bu  jarayon,  «Tarixi,  o’sha  davrdayoq,  ming  yilliklar  qa’riga 
ketgan  buyuk  xalq  mustamlakachilik  azobida  yotaveradimi?»  yoki  «Mustaqillik  uchun  kurash  olib  borishda 
davom etadi va ozodlikka erishadimi?»- degan asosiy savollar atrofida ro’y berayotgan edi.  
Mo’g’ullar mamlakatimizni siyosiy va harbiy jihatdan istilo qilgan edilar, ammo uni ma’naviy bo’yso’ndirish, 
madaniy  jihatdan mo’g’ullarning ustunligi to’g’risida gap ham  bo’lishi mumkin emas edi.  Ko’chmanchilik va 
shaharlarni g’orat qilishdan boshqasiga yaramaydigan, o’troq hayotga mensimay qaraydigan Chingiz avlodlari 
ma’naviy  va  madaniy  jihatdan  o’zlaridan  ustun  bo’lgan  xalqqa  nima  ham  bera  olar  edilar?  ular  o’z 
hukmronligining  oxirigacha  ham  Vatanimizda  birorta  tuzukroq  yashash  mumkin  bo’lgan  yangi  shahar  barpo 
etmadilar, madaniyat o’choqlarining yuksalishi uchun imkon bermadilar, erli aholi orasidan chiqqan barkamol 
kishilarni  qilichdan  o’tkazib  turdilar.  Ammo  xalq  irodasini  buka  olmadilar,  uning  ozodlik  va  mustaqillikka 
intilishini  to’xtatib  qo’ya  olmadilar.  Amir  Temur  ana  shu  harakatning  natijasi,  xalqining  milliy  g’oyalarini 
ro’yobga  chiqarish  uchun  tarixiy  shakllangan  zaruriyat,  o’sha  paytda  harbiy  uyushqoqlik,  siyosiy  hushyorlik, 
g’alabalar  uchun  fodokorlik  jihatidan  jahonda  tengi  yo’q  millatga  aylangan  xalq  dahosi  yaratgan  buyuk 
jahongir edi. Xalq jahongirga aylanganida o’zining jahongirini yaratadi. Gohida bir jahongir millat boshqasini 
uyg’otib yuboradi. Bu esa tarixning muayyan hududdagi eng burilish nuqtalariga to’g’ri keladi.  
Ba’zilar  Temur  falsafiy  asarlar  yozmagan-ku, uning  falsafaga  aloqasi  bormi,  deb  o’ylaydi.  Aslida  Temurning 
hayoti va faoliyati falsafadan iborat emasmi? u falsafiy xulosalar chiqarish uchun boshqa kishilarning hayoti va 
asarlaridan  ham  mazmunliroq  hayot  emasmi?  Falsafani  faqat  kitoblardangina  o’rganish  mumkinmi?  Aslida, 
falsafani to’la-to’kis kitobga tushirib bo’lmaydi. Kitobga tushirilgan falsafa muayyan tizimga keltirilgan falsafiy 
bilimlar  sitemasi  xolos.  Temur  va  temuriylar  davrini  tarix  falsafasi  va  falsafa  tarixini  uyg’un  tarzda  yozish 
orqali nisbatan to’g’ri ifodalash mumkin. Amir Temurning hayoti, uning faaliyati, temuriylar davridagi madaniy 
jarayonlar,  ilm-fan  rivoji  kabi  masalalar  esa  bir  necha  falsafiy  kitoblar,  o’nlab  tadqiqotlar  uchun  mavzu 
ekanligi  aniq.  Qolaversa,  Temur  va  temuriylar  kabi  ilm-fan,  madaniyat  va  san’atni,  falsafa  va  adabiyotni 
nozikta’b tushungan, o’zlari ham  bu sohalarda ajoyib yutuqlarga erishgan siyosiy  sulolalarni jahon tarixidan 
topish  qiyin.  Bu  sulola  vakillari  orasida  she’r  yozmagan,  adabiy  mashqlar  qilmagan,  fan-madaniyatga 
qiziqmagan  biror  temuriyzoda  bo’lmasa  kerak.  Tarix  shundan  dalolat  beradiki,  yurtboshliqlari  fan  va 
madaniyatga  qiziqqan,  ma’naviyatni  yuksaklikka  ko’tarish  uchun  ko’rashgan  o’lkada  bu  sohalarda  haqiqiy 
yuksalish bo’ladi. Siyosiy ta’minlanganlik, boshqa sohalar bilan birgalikda, madaniy taraqqiyotning eng asosiy 
omili  ekanligini  rad  qilish  unchalik  o’rinli  emas.  Madaniyatparvar  va  millatparvar  Amir  Temur  va 
temuriyzodalar  o’sha  davr  ma’naviy  taraqqiyoti  uchun  siyosiy  va  iqtisodiy  asoslarni  to’la-to’kis  yaratgan 
arboblar edi. Xalqimizning asrlar osha ular ruhiga minnatdorlik tuyg’usi bilan yondashuvi, haligacha o’z  

---

farzandlariga bu sulola vakillari nomlarini qo’yib yurishi, bugungi kunlarda ham o’sha zamondan tashbehlar 
izlayotganining sabablaridan biri ham ana shunda.  
Amir  Temur  ibn  Tarag’ay  Bahodir  (1336-1405)  Kesh  (Shahrisabz)  shahri  yaqinidagi  Xo’ja  ilg’or  qishlog’ida 
dunyoga  keldi.  Uning  eng  asosiy  tarixiy  xizmatlari  shundan  iboratki,  u  mo’g’ullarning  bosqinchilik  va 
vayronkorliklariga  qarshi  kurashib,  O’rta  Osiyoni  ulardan  xalos  etdi.  Mayda  feodal  va  mulkdorlarning  o’zaro 
nizolariga  barham  berib,  kuchli  markazlashgan  davlat  barpo  qildi.  Mamlakatda  tartib-intizom  va  qonun 
ustuvorligini  ta’minladi.  Uning  davrida  «Kuch  —  adolatda»  tamoyili  amalga  oshdi,  iqtisod  va  madaniyat 
yuksaldi, o’zga mamlakatlar bilan mustahkam aloqalar o’rnatildi.  
Amir Temur mohir harbiy sarkarda sifatida nom qozondi. U o’z hayotini Movarounnahr xalqining farovonligi, 
yurt obodonchiligi uchun sarfladi, uning davrida hashamatli binolar, qurilish inshootlari, go’zal bog’lar bunyod 
qilindi, maktab va madrasalar, masjidlar qurildi, mamlakatimiz Sharqning go’zal hududiga aylandi.  
Temurning yana bir ulkan hizmati shuki, u madaniyat va ilm-fan homiysi sifatida mashhur bo’ldi, o’z saroyiga 
olimu  fuzalo  va  din  arboblarini  to’pladi.  Xoja  Afzal,  Jalol  Xokiy,  Mavlono  Xorazmiy,  Mavlono  Munshiy  va 
boshqalar  uning  saroyida  ilm-fan  va  badiiy  ijod  bilan  mashg’ul  bo’ldilar.  Bobur  Mirzoning  xabar  berishicha, 
o’sha davrda Samarqand eng go’zal shahar edi. Ispan sayyohi R. G. Klavixo Samarqandning go’zalligiga qoyil 
qolgan edi. Temur hukmronligi davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Rusiya, arab 
mamlakatlari  bilan  aloqalarning  kuchayishi  Temur  saltanati  iqtisodiy  qudratini  oshirdi.  Temur  va  temuriylar 
davrida  islom  dini  va  tasavvufga  katta  e’tibor  berildi.  Islom  dini  o’sha  davrda  asosiy  mafkura  bo’lib, 
markazlashgan  davlat  barpo  etishda,  iqtisod,  madaniyat  va  ilm-fan  sohasidagi  maqsad  va  vazifalarni  amalga 
oshirishda nazariy asos bo’lib xizmat qildi. Temur o’z faoliyatida unga tayanib ish ko’rdi.