O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM 
VAZIRLIGI  
FALSAFA  
Ma’ruzalar matni  
O’quv dasturlari, darsliklar va o’quv qo’llanmalarini qayta ko’rib chiqish va yangilarini yaratish 
bo’yicha Respublika muvofiqlashtirish komissiyasi tavsiya etgan  
Toshkent – 2000  

---

Mas’ul muharrir: f.f.d. Q. Nazarov  
Taqrizchilar: f.f.d., prof. B. To’ychiev, f.f.d., prof. B. Karimov, f.f.d. A. Mo’minov.  
Mazkur  kitobdan  falsafa  kursi  bo’yicha  yangi  dastur  asosida  yozilgan  ma’ruzalarning  qisqa  matnlari  o’rin  olgan.  Ushbu 
to’plamda falsafaning asosiy masalalari, baxs mavzulari, falsafiy maktablar, atoqli faylasuflarning ta’limotlari, hozirgi zamon 
falsafasining oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlar milliy g’oya va istiqlol mafkurasi talablari asosida bayon qilingan.  
Ma’ruza matnlari O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyatining quyidagi a’zolari tomonidan tayyorlangan: Q. Nazarov (Kirish, 
I  bo’lim  1,4;  V  bo’lim  5,8-mavzular),  S.  Mamashokirov  (I  bo’lim  2,3;  III  bo’lim  5-mavzu),  Yo.  Toirov  (V  bo’lim  1,2-
mavzu),  S.  Yo’ldoshev  (II  bo’lim  1,2-mavzu),  H.  Aliqulov  (II  bo’lim  4,6-mavzu),  R.  Nosirov  (II  bo’lim  3-mavzu),  M. 
Usmonov (II bo’lim 5-mavzu), A. O’tamurodov va D. Po’latova (II bo’lim 7-mavzu), B. To’raev (III bo’lim 1,2,3-mavzu), J. 
Ramatov (III bo’lim 4-mavzu), A. Ochildiev (IV bo’lim 1,2,3-mavzu), Q. Ro’zmatzoda (IV bo’lim 4; V bo’lim 6-mavzu), A. 
Begmatov (V bo’lim 3-mavzu), A. Ortiqov va S. Choriev (V bo’lim 4-mavzu), I. Soifnazarov va T. Karimov (V bo’lim 7-
mavzu). Kursiv bilan berilgan joylar mas’ul muharrir tomonidan yozilgan.  
Ma’ruza matnlari falsafani o’rganishga kirishayotgan talabalar uchun mo’ljallangan.  
Bosishga ruxsat etildi ________ Bichimi 60X84
1
/
16
. «TimesUZ» harfida terilib, ofset usulida bosildi. Bosma tabog’i 19,5. Nashr hisob 
tabog’i 18,5. Adadi 5000. Buyurtma № ___ Bahosi shartnoma asosida.  
Qo’lyozma maket oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qoshidagi O’AJBNT markazida tayyorlandi  
«DITAF» bosmaxonasida chop etildi. Toshkent, Olmazor ko’chasi, 171 uy.  

---

KIRISh  
Hurmatli talabalar!  
Mana, siz falsafa fanini o’rganishga kirishdingiz. «Bu qanday fan?», «Uni nima uchun o’rganish lozim?» degan 
savollar  bilan  kitobni  ochdingiz.  Haqiqatan  ham,  falsafa  qanday  fan?  Keling,  birgalikda  bu  savolga  javob 
topishga harakat qilaylik.  
Inson bor ekan, olam va odam nima, ular qanday paydo bo’lgan, voqelik qanday qonuniyatlar asosida yashaydi, 
o’zgaradi  va  taraqqiy  etadi,  umrning  mazmuni  nimadan  iborat,  avlodlar  ortidan  avlodlar  kelib-ketaverishida 
qanday ma’no bor kabi masalalar barchani o’ylantiradi. Ehtimol, o’zingiz ham shu singari bir-biridan murakkab 
savollarga javob topa olmay qiynalgandirsiz?  
Bu masalalar haqida kim bilandir fikr almashib, bahslashgingiz ham kelar? Falsafa ana shunday masalalar bilan 
shug’ullanadi.  U  nihoyatda  qadimiy  fan.  Olam  va  odamlar  o’rtasidagi  munosabatlar,  inson  qadri  va  umrning 
mazmuni, dunyodagi o’zgarishlar, o’zaro aloqadorlik va bog’liqlik hamda taraqqiyotning umumiy qonuniyatlari 
falsafaning asosiy mavzulari hisoblanadi.  
Biz yashayotgan dunyo so’nggi yillarda nihoyatda o’zgarib ketdi. Xususan, Vatanimiz tarixida XX aspning 80-
yillarida  olamshumul  voqealar  yuz  berdi:  mamlakatimiz  mustaqillikka  eri3hib,  o’ziga  xos  taraqqiyot  yo’lini 
tanladi,  rivojlanishling o’zbek  modelini amalga  oshirishga  kirishdi.  Xalq)mizning  huquqiy demokratik jamiyat 
barpo  epish  zarurati  dunyoqarashni  tubdan  o’zgartirish,  eski  aqidalardan  tamoman  voz  kechish,  istiqlol 
mafkurasini shakllantirish, xalq ma’naviyatini yuksalti`ishni taqozo etmopda. Bufda ijtimoiy fanlar rivnji ulkan 
ah`miyat  kasb  etadi.  Prezidenthmiz  Islom  Jarimov  to’g’ri  takidlaganlari  kabi:  «Ko’p  asrlik  tariximiz  rhuni 
ko’rsatadiki,  inson  dunyoparashi  shakllanishida  ma’rifatning,  xususal,  ijtimoiy  fanlarning  o’rni  beqiyos.  Bu 
jamiyatsh5noslik  bo’ladimi,  tarix,  fa,safa,  sixosatshunoslik  bo’ladimi,  psixologiYa  yoki  iqtismd  bo’ladili  — 
ularning barchasi odamning intellektual kamolotga erishuvida k`tta ta’sir kuahiga ega»
1
.  
Falsafa  esa  —  barcha  fanlar  rivojlanishiga  asor  bo’ladigal  va  ulardan  oziqlanadigan,  ayni  paytda  ularning 
rivojlanish  yo’llarini  belgilab  beradigan  umuminsoniy  va  universah  fan.  U  qadim  zamonlardayoq  «barcha 
ilmlarning otasi» deb ta’riflangan. Uning (ayotiyligi xalq tabiatiga, turmush va tafakkur tarziga nechog’liq mos 
ekani, jamiyat ianfaatlari va ezgu iftilishlarini qay darajada aks ettira olishiga Bog’liq.  
Dunyoda o’z milliy  falsafa maktabini yaradgan xalqlar bor. Chunonchi, hind va xitoy falsafasi, nemis falsafasi, 
ingliz  f!hsafasi  kabilar  shular  jumlasidandir.  Milliy  adabiyot,  milliy  madaniyat,  san’at  va  hokazolar  bo’lgani 
kabi, milliy falsafaning ham bo’lishi tabiiy. Ammo bu — falsafa milliy qobiqqa o’ralib qoladi, degani emas. U 
umuminsoniy  fan  sifatida,  bir  tomondan,  umumbashariy  muammolarni  qamrab  olsa,  ikkinchi  tomondan,  shu 
masalalar  bilan  shug’ullanayotgan  aniq  shaxs  –  faylasuf  mansub  millatning  muayyan  manfaatlarini  ham 
ifodalaydi.  Millat  ozod bo’lsa, o’z  turmush tarziga  mos  fikrlasa,  olamni,  uning  muammolarini dunyoqarashiga 
xos holda idrok eta olsa, uning o’z falsafasi shakllanadi. Bunday falsafa xalq manfaatlarini aql-idrok, mafkura 
yo’li bilan himoya qilishga, uning ongi, dunyoqarashi va ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.  
Shu bois Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so’ng falsafani rivojlantirish g’oyat muhim ahamiyat kasb etdi. 
Busiz  millatning  haqiqiy  farzandi  bo’lgan,  uning  kamolini  o’ylaydigan  chinakam  ozod,  hur  fikrli,  barkamol 
insonni  tarbiyalab  bo’lmaydi.  Shu  sababli  biz  o’rganadigan  falsafa  umumbashariy  muammolar  bilan  birga, 
Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash, huquqiy demokratik jamiyat barpo etish jarayonidagi ma’naviyatning 
tarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy tamoyillarini aks ettirmog’i lozim.  
Sobiq  Ittifoq  davrida  so’z  va  vijdon  erkinligi  turli  yo’llar  bilan  bo’g’ib  kelingani,  biryoqlama  dunyoqarash 
zo’rlik bilan singdirilgani tufayli falsafa quruq safsata va zerikarli aqidaga aylanib qolgani – achchiq haqiqatdir. 
Chunki  u  kommunistik  g’oyalardan  tashqariga  chiqolmas,  hayotga  taraqqiyot  nuqtai  nazaridan  baho  berolmas 
edi.  Shuning  uchun  u  yoshlar  va  talabalar  uchun  kamolot  vositasi,  intilish  omili  emas,  teskari  tarbiya  quroli, 
zararli dunyoqarash manbai bo’lib qolgan edi. Shu bois u o’z davri mafkurasi bilan birga o’tmishga aylandi. Bu 
borada oddiy tilda yozilgan qo’llanmalar, xalqchil kitoblar, afsuski, hali ham etarli emas.  
Odatda, mutaxassis bo’lmagan ba’zi kishilar falsafani eng qiyin va eng mavhum fan deb hisoblaydilar. Buning 
sababi nimada? Buning boisi shuki, falsafa ko’p yillar mobaynida oddiy va ravon tilda tushuntirilmas, aksincha, 
turli qonun  va qoidalar, xilma-xil ta’limot  va g’oyalar  majmuidan  iborat  murakkab bir  fan  sifatida talqin etilar 
edi. U  yoki bu falsafiy qoida nega  kerak, ularni o’rganishning qanday ahamiyati bor, muayyan faylasuf aynan 
biror  bir  g’oya  yoki  ta’limotga  ko’proq  ahamiyat  berganining  sababi  nimada,  nima  uchun  uning  qarashlarida 
aynan ana shu muammo ustuvor bo’ldi, degan masalalar ko’p hollarda nazardan chetda qolar edi. Falsafa tarixiy 
voqelik  bilan  bog’lab  tushuntirilmas,  falsafiy  ta’limotlar  o’z  asoschilari  hayotining  uzviy  qismi  ekani  yoddan 
chiqarilar edi.  
Oqibatda nima bo’lar edi? Falsafa mutaxasqisi bo’lmagan talabalarning nihoyatda oz qhsmigina bu fanning asl 
mohiyatini  tushunib  ol`rdi,  xolos.  Aksariyat  yoshlar  esa,  falsafa  glamiga  khrib  bora  olmasdan,  go’yoki 
katta  shahar  
1 
Ислом  Каримов.  Миллий  истиқлок  мафкураси  -  халқ  эътиқоди  ва  буюк  келажакка  ишончдир:  «Фидокор»  газетаси  мухбири 
саволларига жавоблар. - Т.: «Ўзбекистон», 2000. 33-бет. 
 

---

boshlanadigan  joyda  qolib  ketardi.  Kun  sayin  chuqurlashib,  fan  sirlarini  bor  murakkabligicha  tushuntirishda 
davom etayotgan o’qituvchi sanoqli talabalar bilan birga o’sha shaharga kirardi, ko’chalar, mahallalarni – falsafa 
dunyosini kezishda davom e4ardi. Lekif qnlgan talabalar esa bu xazinadan bebahra bo’lib, shaharga kirmasdan 
o’tadigan  aylanma  yo’ldan  borishga  majbur  bo’lar  va  shu  tariqa  falsafaning  mo`iyatini  durustroq  tushunmay, 
diplom olardi hamda amaliyotga ketardi.  
Bundaxlar nazarida fadsaba tushunarriz, mavhum va /rtiqcha fan bo’lib qnladh, faqat baho olirh uchun yodlang`n 
qonun va qoidalar tez orada unutiladi. Ularda falsafa qonunlarini haxotga tatbiq etib bo’lmaydi, bu  — foydasiz 
bilim sohasi, binobarin uni o’rg`nishga ketgan vaqt bekorga o’tdi, degan alamli qarash shakllanib qoladi. Agar 
falsafadan bilim beruvchi /’qituvchining o’zi ham bu sohani bir mahallar chetlab o’tgan sobiq talabalardan biri 
bo’lsa, masala yanada chigallashadi.  
Hurmatli  talabal`r,  ushbu  so’zlarni  falsafa  bo’yicha  tahsil  tugab,  imtihonlar  yaqinlashgan  onlarda  diqqat  bilan 
yana bir -arta o’qib chiqing. Fals`fani o’qigan davringizga, dem`kki, siz mansub bo’lgan falsafiy voqelikka shu 
nuqtai  nazardan  baho  berishga  harakat  qiling.  Ana  shunda  masala  nihoyatda  oydinlashgan  va  barchaning,  u 
o’qituvchimi yoki talabami, bundan qat’i nazar, qanday baho olgani aniq bo’lib qoladi.  
Aslida,  falsafaning  asosiy  vazifasi  inson  ongida  sog’lom  aqlga  mos  dunyoqarashni  shakllantirishdan  iborat. 
Bunday dunyoqarash biron-bir g’oyani zo’rlab singdirish yoki quruq yod oldirish orqali emas, balki ishontirish, 
xilma-xil  fikrlarni  o’rtaga  tashlash,  muhokama  qilish,  zarur  tushuncha,  tamoyillarni  aniqlash  jarayonida 
shakllanadi va rivojlanadi.  
Ana shularni hisobga olgan holda, mazkur ma’ruza matnlarida quyidagilarga alohida e’tibor qaratildi:  
— falsafani jahon madaniyati va tsivilizatsiyaning muhim tarkibiy qismi sifatida o’rganish;  
-  falsafiy  g’oyalar,  muammolar,  oqim  va  yo’nalishlarni  tavsiflashda  umuminsoniy  va  milliy  qadriyatlarning 
uyg’unligi tamoyiliga amal qilish;  
-  xilma-xil  falsafiy  ta’limot  va  turli  qarashlarni  bir  butun  jarayonning  ifodasi  bo’lgan  ilmiy  bilimlar  tizimi 
sifatida talqin etish;  
-  mavzularni  aniq  sharoit  va  jarayonlar  bilan  bog’lab  tavsiflash,  ularni  izohlashda  umumbashariy  va  milliy 
miqyosdagi dalil va misollarga tayanish;  
-  har  bir  mavzuni  istiqlol  va  O’zbekistonda  amalga  oshirilayotgan  tub  o’zgarishlar  bilan  uzviy  bog’liq  holda 
tushuntirish.  
Biz  bu  jarayonda  biror  bir  g’oya,  oqim,  yo’nalish  yoki  falsafiy  ta’limotni  mutlaqlashtirib,  boshqalarining 
ahamiyatini  kamsitish  fikridan  yiroqmiz.  Aksincha,  bizning  maqsadimiz  ularning  barchasini  xolis  talqin  etish, 
talabalarda  falsafa  fani,  xilma-xil  falsafiy  oqimlar,  ularga  mansub  faylasuflar  va  ularning  ta’limotlari  haqida 
to’g’ri va xolisona tasavvurni shakllantirishdan iborat.  
Respublika  Oliy  va  o’rta  maxsus  ta’lim  vazirligining  buyurtmasiga  binoan,  O’zbekiston  faylasuflari  milliy 
jamiyatining  bir  guruh  a’zolari  tomonidan  nashrga  tayyorlangan  ushbu  ma’ruza  matnlari  falsafani  yangi 
tamoyillar asosida tavsiflash borasidagi ilk tajribalardan biridir. Shu sababli unda ayrim xato va kamchiliklarga 
yo’l qo’yilgan bo’lishi mumkin. Matnlar, asosan, ijtimoiy fan sohalari uchun mutaxassis tayyorlamaydigan oliy 
o’quv  yurtlari  talabalariga  mo’ljallangan.  Mazkur  to’plamni  qo’llash  jarayonida  bildirilgan  fikr-mulohazalar 
asosida ana shu talabalar uchun yangi darslikni tayyorlash ko’zda tutilgan.  
Ushbu  ma’ruza  matnlari  turlicha  fikr  uyg’otishi  shubhasiz.  Bu  boradagi  taklif  va  mulohazalar  uchun  oldindan 
minnatdorlik  bildirgan  holda,  ularni  respublika  Oliy  va  o’rta  maxsus  ta’lim  vazirligi  yoki  O’zbekiston 
faylasuflari milliy jamiyatiga yuborilishini so’raymiz.  

---