Transportda ortish-tushirish ishlarini tashkil etish

Tayanch so’z va iboralar: ortish va tushirish punktlarida turib qolish vaqti;
mexanizatsiyalashgan usul; qo‘l kuchi; kutish vaqti; manevr vaqti; ortish-tushirish
ishlarini bajarish vaqti; xujjatlarni rasmiylashtirish vaqti
Avtomobil transportining hususiyatlaridan biri yuklarni qisqa masofalarga
(o‘rtacha 15-17 km) tashishdan iborat. Shuning uchun avtomobillarning ortish va
tushirish punktlarida turib qolish vaqti umumiy ish vaqtining katta ulushini tashkil
qiladi (o‘rtacha 25%, ba’zi yuklar bo‘yicha – 50% gacha). Bu ko‘rsatkichning
qiymati ortish-tushirish ishlarini bajarish usullariga bog‘liq: mexanizatsiyalashgan
usulda avtomobillarning turib qolish vaqti, qo‘l kuchi bilan bajarilgandagina
qaraganda 2-3 marta kam.
Avtomobilning yuk jo‘natuvchi yoki oluvchi punktga kelish va undan ketish
vaqti oralig‘i ortish-tushirishda turish vaqti deyiladi. Bu vaqtga kutish vaqti (t
m
),
manevr vaqti (t
n
), ortish-tushirish ishlarini bajarish vaqti (t
o-t
e
), xujjatlarni
rasmiylashtirish vaqti (t
r
) kiradi:
Navbatda turish vaqti, ko‘pincha, ortish-tushirishda turilgan umumiy
vaqtning katta qismini tashkil qiladi. Uni eng kichik qiymatga keltirish, yoki
umuman yo‘qotish uchun punktlar bilan avtomobillarning ishini soat
mexanizmlaridek moslab tashkil qilish kerak. Masalan, skatli grafiklar bo‘yicha
ishlash, brigadalar tashkil qilish va x.k. YUk ortish-tushirish punktlariga xizmat
qiladigan avtomobillar soni punktlarning o‘tkazish qobiliyatiga mos kelishi lozim.
Avtomobillarning punktlarda manevr qilish vaqti maydon yuzasiga,
avtomobil turiga, kirib kelish yo‘llaining qulay tuzilganiga, yuk ko‘taruvchi
mashinalar bilan avtomobillarning joylashish sxemasiga bog‘liq. Bu vaqt
avtomobillar to‘g‘ri kelib, to‘g‘ri ketadigan sxemada nolga teng bo‘ladi.
Ortish-tushirish ishlarini bajarish vaqti, ularni bajarish usuliga, yuk turiga va
avtomobilning yuk ko‘tarish qobiliyatiga bog‘liq. Bu ishlar qo‘l kuchi bilan
bajarilganda ketadigan vaqt, avtomobillar ko‘taradigan yuk og‘irligi va yukning
turidan tashqari, ishchilar soni va malakasiga ham bog‘liq; mexanizatsiya
yordamida bajarilganda – mashina turi, ishlash sharoiti va unumdorligiga bog‘liq.
Avtomobillarning yuk ortish va tushirish punktlarida turish vaqti me’yorlari
har bir amaliy bajarish uchun mehnat sarfini me’yorlash orqali aniqlanadi. Bu
ishlar avtomobil turi yuk turi, ortish-tushirish ishlarini bajarish usullariga bog‘liq.

---

27
Qishloq xo‘jalik yuklarini bunker orqali yuklashda, splas massani
kombayndan yuklashda sement, un va boshqacha yuklarni tashuvchi sisternalarga
yuk ortish va tushirishda turli xil yuklar uchun mo‘ljallangan vaqt me’yorlari
olinadi (1-jadval); kombayndan don yuklashda, bortli avtomobillardagi yukni
skrebonlar, to‘rlar yoki shunga o‘xshash vositalar bilan tushirishda to‘kiluvchi
yuklar uchun belgilangan vaqt me’yorlaridan foydalaniladi.
Avtomobil samosvallar to‘kiluvchi yuklarni, jumladan, qovushqoq va yarim
qovushqoqlarini ishbay ta’rif bo‘yicha tashiganida ortish va tushirishda turish vaqti
me’yorlari (minutlarda): yuk ko‘tarishi 7 t gacha bo‘lsa (7t bilan birga) – 4;
7t....10t (bilan birga) – 6; >10-15t gacha (bilan birga) – 9; > 15-20t gacha (bilan
birga) – 14; > 20-24 boshqa yuklarni tashiganda, jumladan, qurilish uchun
qorishmalarda, bu me’yorlar 2-3 min.ga orttiriladi.
Samosval avtomobillar ochiq konlardan jinslarni va foydali qazilmalarni,
sanoat korxonalari va qurilishga oid yalpi, to‘kiluvchi yuklarni tashiganda ortish-
tushirish ishlarining vaqt me’yorlari alohida ta’riflar bilan belgilangan. Ular
quyidagicha (minut):
Yuk ko‘tarish 3,5 t gacha (bilan birga) ortish-2,0 min, tushirish-1,0;
Yuk ko‘tarish 3,5 t dan 5 t gacha (bilan birga) ortish-2,0 min, tushirish-1,0;
Yuk ko‘tarish 5 t dan 10 t gacha (bilan birga) ortish-2,0 min, tushirish-1,0;
Yuk ko‘tarish 10 t dan 25 t gacha (bilan birga) ortish-2,0 min, tushirish-1,0;
Yuk ko‘tarish 25 t dan 30 t gacha (bilan birga) ortish-2,0 min, tushirish-1,0;
Yuk ko‘tarish 30 t dan 40 t gacha (bilan birga) ortish-2,0 min, tushirish-1,0;
Yuk ko‘tarish 40 t dan va undan yuqori (bilan birga) ortish-2,0 min,
tushirish-1,0;
Avtomobil sisternalar uchun suyuqlikni quyish va to‘kish vaqti me’yorlari
sisternaning to‘la hajmi uchun hisoblangan; bunda avtomobilning yuk
ko‘taruvchanligi, yukning toifasi (suyuq, quyuq, assenizatsiya) hisobga olinadi.
Masalan, avtomobilning yuk ko‘tarishi 1,5 t gacha bo‘lganda quyidagi me’yorlar
belgilangan: suyuq yuk uchun 7 min, qovushqoq yuk uchun – 10 min, asseizatsiya
uchun – 11 min, avtomobilning yuk ko‘tarishi 3; 4 va 5t dan katta bo‘lganda, bu
me’yorlar tegishlicha: 15; 19 va 23 min. bo‘ladi.
Avtomobilga brutto massasi 20 va 30t bo‘lgan yirik konteynerlarni ortish va
unda tushirishda turish vaqti me’yori 10 va 12 min belgilangan (har bir operatsiya
uchun); brutto massasi 2,5...3 va 5t konteynerlar uchun 7 min (har bir
operatsiyaga), brutto massasi 0,63 va 1,25t bo‘lgan konteynerlar uchun – 4min
belgilangan. Konteynerlar avtomobildan tushirmay turib, qo‘l kuchi bilan yuklash
va bo‘shatish vaqt me’yori har qaysi brutto massa uchun belgilangan (konteynerlar
uchun): 20t bo‘lganda – birinchi konteyner uchun 82 min, keyingilari uchun – 70
min.dan; brutto massasi 2,5 va 3t konteynerlar uchun: birinchisiga -25 min, keyingi
har biriga – 20 min (bitta avtomobildagi konteynerlar uchun); brutto massasi 5t
bo‘lgan konteynerlar uchun – 31 va 25 min (tegishli tarzda) va 0,63t bo‘lgan
konteynerlar uchun – 10 va 7 min (tegishlicha).

---

28