Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti


Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler



Download 0,85 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/38
Sana01.06.2022
Hajmi0,85 Mb.
#625526
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   38
Bog'liq
k.mambetov sharmalarnda gnergen szlerdi qollanlw

 
2.1.Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler. 
Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında ulıwma túrkiy tillerge ortaq 
leksika kóplep ushırasadı. Bul toparǵa kiretuǵn sózler ayırım fonetikalıq ózgeriske 
ushıraǵan túrinde kópshilik túrkiy tillerde bar. Biz usınday túrkiy tillerge ortaq bir 
topar sózlerdiń ulıwma túrkiy tillerinde házirgi qollanıw jaǵdaylarına názer 
awdarayıq.
Ay balta.
Bul atamanıń DLT da «baltuw « forması berilgen. Ol uyǵır tilinde 
ay balta, ózbek tilinde oy bolta, altay tilinde aymalta, qazaq tilinde 
ay balta
túrinde 
ushırasadı.
K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarında 
alaman 
sózi kóp ushırasadı

Bul sóz 
ulıwma túrkiy tillerine ortaq sóz. 
Alaman
-sózi altay hám arqa shıǵıs tillerinde en jaymaǵan sóz bolıp, bul sóz 
eń eski qıpshaq hám Xorezm esteliklerinde de M.Qashǵariydiń «Devonu luǵat-it 


48 
túrk» shıǵarmasında ushıraspaydı. Soǵan qaraǵanda bul sóz keyinirek qáliplesken 
bolsa kerek. Ádebiy tilge bul sóz bir qálipte kelip kirgen joq, dep jazadı. Qazaq 
dialektinde bolsa áskeriy sóz xızmetin atqarǵan. Túrkmen dialektinde, qırǵız, 
qazaq, qaraqalpaq, ózbek tillerinde jıyın, xalıq, jurtshılıq-degendi ańlatadı. Qırım 
tatarları tilinde 
alaman
sózi jırtqısh qus degendi bildiredi. Azerbayjan dialektinde 
ashkóz, meshkey, degendi ańlatqan.
E.V Sevortyan «alaman» sózin hárekettıń atı dep qarap: bul sózdiń 
etimologiyasın, «ala» «man» sózleri menen baylanıstıradı. Yaǵnıy ala/tonaw, talaw 
mánisindegi sózine «man» is-háreketti alıp júriwshi affiksiniń birigiwi arqalı 
jasalǵan dep kórsetedi. 
Ala
-sóziniń tubiri-al/alıw-orat, oǵan hárekettıń tezleniwiniń kórsetkishi-a- 
qosılǵan dep dáliyllenedi.
Qazaq tiliniń qısqasha etimologiyanıń sózligindegi «
alaman
»-sózi-al/ala 
otryad hám «man»/is háreketti alıw barıwshı, adam sózlerinen bolǵan degen pikir 
menen kelisiwge boladı. Qaraqalpaq tilinde de «alaman» sózi xalıq, jıyın, adamlar 
mánisinde qollanılıp kelgen K.Mámbetov romanlarında da bul mánistıń 
saqlanǵanlıǵın kóriwge boladı. 
Kópshilik túrkiy tillerinde ushırasatuǵın 
buǵaw 
ataması tutqınlardıń 
moynına kiydirip qoyılatuǵın temirden islengen ásbaptı bildiredi. Bul sóz 
túrkmen tilinde bukav, ózbek tilinde buǵav, azerbayjan tilinde buxov, formasında 
túrli fonetikalıq varıantlarda ushırasadı. Buǵaw sóziniń mánisi sózliklerde hár 
qıylı talqılanadı. M.Qashqarıyda boqagu-urınıń moynına kiygiziletuǵin gúnde / 
DLT, 11,417-b/ Radlov ta bokagi / bogau/ -ayaqqa kiygiziletuǵin kisen 
/Radlov.4-t,1645/, Budagovta bogav, bogaku-moyınǵa taǵılatuǵın temirden 
islengen shınjır. /Budagov, 1 t. 284 bet/.
Er 
ataması batır, qaharman, er júrek mánisinde túrkiy tilleriniń 
kópshiliginde ushırasadı.Qaraqalpaq, qazaq tillerinde-er, ózbek tilinde-er, 
túrkmen tilinde-ár.
Qorǵanıw quralı bolǵan «
qalqan»
ataması kópshilik túrkiy tillerinde 
ushırasadı hám júdá keń qollanıladı. Ózbek-qalqan, túrkmen-galkan h.t.b.


49 

Download 0,85 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish