2.1.Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler.
Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında ulıwma túrkiy tillerge ortaq
leksika kóplep ushırasadı. Bul toparǵa kiretuǵn sózler ayırım fonetikalıq ózgeriske
ushıraǵan túrinde kópshilik túrkiy tillerde bar. Biz usınday túrkiy tillerge ortaq bir
topar sózlerdiń ulıwma túrkiy tillerinde házirgi qollanıw jaǵdaylarına názer
awdarayıq.
Ay balta.
Bul atamanıń DLT da «baltuw « forması berilgen. Ol uyǵır tilinde
ay balta, ózbek tilinde oy bolta, altay tilinde aymalta, qazaq tilinde
ay balta
túrinde
ushırasadı.
K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarında
alaman
sózi kóp ushırasadı
.
Bul sóz
ulıwma túrkiy tillerine ortaq sóz.
Alaman
-sózi altay hám arqa shıǵıs tillerinde en jaymaǵan sóz bolıp, bul sóz
eń eski qıpshaq hám Xorezm esteliklerinde de M.Qashǵariydiń «Devonu luǵat-it
48
túrk» shıǵarmasında ushıraspaydı. Soǵan qaraǵanda bul sóz keyinirek qáliplesken
bolsa kerek. Ádebiy tilge bul sóz bir qálipte kelip kirgen joq, dep jazadı. Qazaq
dialektinde bolsa áskeriy sóz xızmetin atqarǵan. Túrkmen dialektinde, qırǵız,
qazaq, qaraqalpaq, ózbek tillerinde jıyın, xalıq, jurtshılıq-degendi ańlatadı. Qırım
tatarları tilinde
alaman
sózi jırtqısh qus degendi bildiredi. Azerbayjan dialektinde
ashkóz, meshkey, degendi ańlatqan.
E.V Sevortyan «alaman» sózin hárekettıń atı dep qarap: bul sózdiń
etimologiyasın, «ala» «man» sózleri menen baylanıstıradı. Yaǵnıy ala/tonaw, talaw
mánisindegi sózine «man» is-háreketti alıp júriwshi affiksiniń birigiwi arqalı
jasalǵan dep kórsetedi.
Ala
-sóziniń tubiri-al/alıw-orat, oǵan hárekettıń tezleniwiniń kórsetkishi-a-
qosılǵan dep dáliyllenedi.
Qazaq tiliniń qısqasha etimologiyanıń sózligindegi «
alaman
»-sózi-al/ala
otryad hám «man»/is háreketti alıw barıwshı, adam sózlerinen bolǵan degen pikir
menen kelisiwge boladı. Qaraqalpaq tilinde de «alaman» sózi xalıq, jıyın, adamlar
mánisinde qollanılıp kelgen K.Mámbetov romanlarında da bul mánistıń
saqlanǵanlıǵın kóriwge boladı.
Kópshilik túrkiy tillerinde ushırasatuǵın
buǵaw
ataması tutqınlardıń
moynına kiydirip qoyılatuǵın temirden islengen ásbaptı bildiredi. Bul sóz
túrkmen tilinde bukav, ózbek tilinde buǵav, azerbayjan tilinde buxov, formasında
túrli fonetikalıq varıantlarda ushırasadı. Buǵaw sóziniń mánisi sózliklerde hár
qıylı talqılanadı. M.Qashqarıyda boqagu-urınıń moynına kiygiziletuǵin gúnde /
DLT, 11,417-b/ Radlov ta bokagi / bogau/ -ayaqqa kiygiziletuǵin kisen
/Radlov.4-t,1645/, Budagovta bogav, bogaku-moyınǵa taǵılatuǵın temirden
islengen shınjır. /Budagov, 1 t. 284 bet/.
Er
ataması batır, qaharman, er júrek mánisinde túrkiy tilleriniń
kópshiliginde ushırasadı.Qaraqalpaq, qazaq tillerinde-er, ózbek tilinde-er,
túrkmen tilinde-ár.
Qorǵanıw quralı bolǵan «
qalqan»
ataması kópshilik túrkiy tillerinde
ushırasadı hám júdá keń qollanıladı. Ózbek-qalqan, túrkmen-galkan h.t.b.
49
Do'stlaringiz bilan baham: |