4
KIRISIW
Temanıń aktuallıǵı.
Kórkem shıǵarma tili xalqımızdıń danalıǵın, onıń
tariyxıy rawajlanıw dáwirlerin ózinde sáwlelendiriwshi biybaha miyras esaplanadı.
Ásirese tariyxıy shıǵarmalardıń tillik ózgesheliklerin úyreniw arqalı xalqımızdıń
tariyxına baylanıslı bay maǵlıwmatlardı alıwımızǵa boladı. Onda turmıstıń hár
qıylı tarawlarına baylanıslı qollanılǵan sózlerdi házirgi qaraqalpaq ádebiy tili, onıń
dialektleri, túrkiy tilles xalıqlardıń awızeki miyrasları menen salıstırıp úyreniw,
qaraqalpaq tili tariyxı, onıń túrkiy tilleri arasında tutqan ornın belgilewde úlken
áhmiyetke iye.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti «Perzentlerimizdi
erkin pikirli,
zamanagóy bilim hám kásip ónerdi
iyelegen, bekkem turmıslıq poziciyaǵa iye,
haqıyqıy Watanpárwar insanlar sıpatında tárbiyalawda jaslıq waqtınan
baslap
kitapqa mehir qoyıw kerek‖,-dep kórkem shıǵarmanıń perzent tárbiyasındaǵı ornın
joqarı bahalaydı.
1
Kórkem shıǵarmanıń baslı elementi onıń tili bolıp tabıladı.
Demek, Prezidentimiz tárepinen aytılǵan joqarıdaǵı pikirler tildiń jámiyettegi ornın
keń túrde ashıp beredi. Tilsiz jámiyetlik turmıs tarawlarınıń rawajlanıwın kóz
aldımızǵa keltiriw qıyın.
Kórkem ádebiyat bul – hár bir xalıqtıń kórkem tarıyxı. Kórkem
shıǵarmalarda tek bu’gingi ku’n emes, áyyemgi dáwirdegi tarıyxıy shınlıqlar
kórkem sóz arqalı óz kórinisin tabadı. Óz xalqınıń ómir tariyxı haqqında kórkem
shıǵarma jazǵan hár bir avtor ózi su’wretlep atırǵan dáwirdiń tarıyxıy kórinisin,
bolmısın, ózgesheligin shıraylı hám tásirli etip kórsetiw ushın sol dáwirdegi til
boyawların sheberlik penen paydalana biliwi kerek. Sonlıqtan tarıyxıy romanlarǵa
qol urǵan jazıwshılar gónergen sózlerdi stilistikalıq maqsette keń qollanadı.
Gónergen sózler ádebiy shıǵarmada ótken dáwirdi su’wretlew, dáwir koloritin
beriw ushın jiyi qollanadı. Tariyxıy romanlarda, povestlerde, gu’rrińlerde, sonday-
aq poemalarda, balladalarda hám taǵı basqalarda olardıń janırlıq ózgesheliklerine
sáykes gónergen sózler shıǵarmanıń leksikasında aktiv sóz toparın quraydı.
1
Sh.M
.
Mirziyoyev
. «Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz» Toshkent, 2017,
157-158-betler.
5
Tariyxıy waqıyanı durıs su’wretlew ushın kórkem sóz sheberi soǵan sáykes
qubılıslardı, predmetlerdi sol dáwirdegi ataması menen atawǵa májbu’r boladı. Sol
arqalı oqıwshınıń kóz aldına ótken tariyxıy dáwirdiń anıq kartinası elesleydi.
Qaraqalpaq ádebiyatında óziniń shıǵarmaları menen qaraqalpaq tiliniń
sózlik quramınıń bayıwına óz u’lesin qosqan kórkem sóz ustaları barshılıq.
Olardıń sóz qollanıw sheberligin u’yreniw til bilimi ushın u’lken áhmiyetke iye.
Solardıń biri jazıwshı K.Mámbetov.
Belgili ilimpaz, talantlı jazıwshı Kamal Mámbetovtıń dóretpelerin oqıǵan
hárbir adam tek ruwxıy du’nyasın ǵana emes, óz sózlik qorın da bayıtadı.
K.Mámbetovtiń prozası kórkemlik qudireti tásir etiwshilik kúshi, tereń obrazlılıǵı,
awıspalı, astarlı mánililigi tariyxıy shınlıqtı sheberlik penen bayanlay alıwı menen
kózge túsedi.
K.Mámbetov óz shıǵarmalarında gónergen sózlerdi belgili bir dáwir
koloritin beriw ushın jiyi qollanǵan.
Ulıwma xalıq tiliniń rawajlanıwında jazıwshı shayırlardıń ornı ayrıqsha
ekenligi málim.Olar xalıq tilin óz shıǵarmalarında qollana otırıp, onıń álwan-álwan
qırların hám sırların kóz aldımızǵa keltiredi. Insan sózi onıń oyın basqalarǵa
jetkerip ǵana qoymay, haqıyqıy shınlıqtı kóz aldımızǵa obrazlı tu’rde
sáwlelendiriw imkaniyatına iye. Bunda gónergen sózlerdiń ornı ayrıqsha.
Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy
tilimizdiń tariyxında óz ornına iye belgili jazıwshı K.Mámbetovtıń «Bozataw»
―Túrkistan‖ romanlarında gónergen sózlerdiń qollanılıwı tuwralı sóz etemiz.
Házirgi qaraqalpaq tilinde gónergen sózler hám olardıń kórkem shıǵarma
tilinde jumsalıwı boyınsha ayırım maqalalar jarıqqa shıqqan bolıp, ol tuwralı
arnawlı izertlew júrgizilmegen. Sonlıqtanda, kórkem shıǵarma tilinde, atap
aytqanda, tariyxıy shıǵarmalar tilinde gónergen sózlerdiń qollanılıw
ózgesheliklerin úyreniw teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye.
Do'stlaringiz bilan baham: 
