Jumıstıń qurılısı.
Jumıs kirisiw, eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan
ádebiyatlar diziminen ibarat. Kólemi 64 betti quraydı.
7
Qaraqalpaq tilinde gónergen sózlerdiń izertleniw máseleleri.
Qaraqalpaq
tilindegi gónergen sózler leksikologiya boyınsha mektep, orta arnawlı hám joqarı
oqıw orınlarına arnalıp jazılǵan sabaqlıqlarda ulıwma leksikologiyalıq
mashqalalardıń biri sıpatında qaraladı.
«Tariyxıy sózler ádebiyatta ótken dáwirlerdegi predmetlerdiń ataması
retinde qollanıladı, tariyxıy shıǵarmalarda sol dáwirdiń konkret real kartinası, onıń
koloritin kórsetiw ushın paydalanıladı»,-dep atap ótedi tilshi ilimpaz
A.Bekbergenov.
Hár bir tildiń sózlik quramı sol tildiń baylıǵın kórsetedi. Sózlik quram
mudamı ózgeriste boladı. Álbette, bul belgili bir nızamlıqlar tiykarında háreket
etedi. Jámiyette bolıp atırǵan hár qanday qubılıs tilde anıq kórinedi. Geybir
sózler jańa turmısqa sáykes sózlerdiń payda bolıwı menen qollanılıw
jiyiliginen ayırılıp gónergen sózler qatarına ótse, kúndelikli zárurliktıń
nátiyjesinde tazadan payda bolıp atırǵan ózgerislerge baylanıslı jańa sózler
paydalanılıp sózlik quramdı bayıtadı.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında da tiykarınan usı eki ózgeris kózge
taslanadı.
Burın jedel sózlikte belgili orın alǵan kóp ǵana sózler dáslepki
áhmiyetliliginen, qollanılıw jiyiliginen ayrıladı.
Mısalı, eski bezeniw zatları bolǵan árebek, háykel sıyaqlı zatlardıń
áhmiyeti burın kúshli bolǵan bolsa, házirgi waqıtta bul taǵınshaqlardı birde-bir
qız-kelinshekte kórmeyseń. Sonday-aq texnikalıq ilim-bilimniń rawajlanıwı
menen gúnde, moyıntırıq, pazna, sıyaqlı sózler, klasslıq ayırmashılıqtıń
saplastırılıwı menen báybishe, bay, jarlı, shorı, gúń, xanzada sıyaqlı sózlerge
mútájliliktıń bolmawınan bul sózlerdiń qollanılıw órisi sheklendi. Bul sózlerdi
tariyxıy shıǵarmalarda ótken dáwir ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmıstıń
ósiwi hám rawajlanıwı menen soǵan sáykes bir neshe jańa sózler payda bolıp
otıradı. Sonıń nátiyjesinde házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı ádewir
muǵdarda keńeydi. Ásirese, sońǵı waqıtları ekanomikanıń hám mádeniyattıń alǵa
ilgerlewi menen tilimizge kóplegen sózler kirip keldi. Máselen: isbilermen, biznes,
8
payız, ruwxıylıq, ǵárezsizlik h.t.b. Bulardıń barlıǵı da sózlik quramdaǵı eń iri
ózgerislerden bolıp esaplanadı. Usıǵan baylanıslı tilimizdegi sózlerdiń qollanılıw
dárejesiniń birdey emesligin de ańǵarıwǵa boladı. Mısalı: máhrem, qusbegi,
máterbegi, bolıs, sáwkele, sawıt, gúnde sıyaqlı sózlerge búgingi kúnde zárurliktıń
bolmawınan bul sózler qollanıwdan shıǵıp qaldı.
Zárurliktıń kemeyiwi menen mánisi gúńgirtlesip ketken sózler tek
kórkem yamasa tariyxıy ádebiyatlarda belgili bir maqsetlerde qollanılıwı múmkin,
sonday-aq ele hámmege tolıq tanıs emes sózlerdiń de qollanılıw órisi tar boladı.
Usınday ózgerislerine qarap prof. E.Berdimuratov sózlik quramdaǵı
sózlerdi jedel sózlik hám siyrek qollanılatuǵın sózler dep eki toparǵa bóledi.
1
Birinshi toparǵa, yaǵnıy jedel sózlikke kúndelikli turmısımızda xalıqtıń keń
túrde qollanılıp kiyatırǵan sózleri kiredi. Al, siyrek qollanılatuǵın sózler toparına
jiyi sózlikten derlik shıǵıp baratırǵan sózler hám tanımalıqqa iye bola almay
atırǵan sózler kiredi.
Jedel sózlikten, shıǵıp baratırǵan sózlerdiń siyrek qollanılıwshı sózler
qarawında qalıp kiyatırǵanlıǵı, sóytip aqırında, birotala shıǵıp qalatuǵınlıǵı anıq.
Al, tanımalıqqa iye bola almay atırǵan sózler barlıq waqıtta siyrek qollanılatuǵın
sózler toparında qala bermeydi, óytkeni olar turmısqa kem-kem eniwine baylanıslı
jedel sózlikke awısıp otıradı.
Til iliminde siyrek qollanılıwshı sózlikti gónergen sózler hám jańa sózler
dep bóliw dástúrge aynalǵan. Qaraqalpaq tilindegi siyrek qollanılatuǵın sózlerdi de
usınday 2 toparǵa bólip qaraydı. Biziń jumısımızdıń maqseti K.Mámbetovtıń
tariyxıy romanlarındaǵı gónergen sózlerdi anıqlaw bolǵanlıqtan gónergen sózler
toparına keńirek toqtap ótemiz.
Tildiń sózlik quramındaǵı qollanılıw órisi tarayıp qollanılıwdan shıǵip
baratırǵan sózler – gónergen sózlerdi izeretlew hám olardı toparlarǵa bóliw
boyınsha til biliminde birqansha miynetlerdiń jazılǵanın kóriwge boladı.
Rus ilimpazlarınıń miynetinde, gónergen sózlerdi tariyxıy sózler hám
arxaizmler dep qarap, tariyxıy sózlerdi sáykes túsiniklerdiń túsip, shıǵıp qalıwı
1
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология, Нөкис, Қарақалпақстан, 1994, 116-б
9
menen qollanıwdan ayırılǵan sózler, al arxaizmlerdi bolsa anaw ya mınaw
túsiniktıń waqıttıń ótiwi menen basqa atamalar menen atalıwı
1
,-dep kórsetedi.
R.A.Budagov gónergen sózlerdiń barlıǵın arxaizmler degen termin
menen atap, sáykes túsiniklerdiń góneriwi, umıtılıwına baylanıslı qollanılıwdan
qalıp baratırǵan sózlerdi arxaizmniń birinshi toparı, yaǵnıy istorizmler, bir
túsiniktıń gónergen ataması sıpatında ushırasatuǵın sózlerdi uslublıq-arxaizmler
uslublıq qollanılıwı dep anıqlaydı.
2
Gónergen sózler hám onıń túrleri jóninde rus ilimpazlarınıń biri A.V.Kalinin
óziniń «Leksika russkogo yazıka»
3
degen miynetinde gónergen sózlerdiń qatarına
tariyxıy sózler menen arxaizmlerdi kirgizip, tariyxıy sózlerdi sáykes túsinikleri
joq, qollanıwdan shıǵıp qalǵan sózler dep, al arxaizmlerdi bolsa házirgi
turmısımızda bar predmet hám qubılıs atamalarınıń ózine atama menen atalıwı dep
kórsetedi. Bunday pikir N.M.Shanskiydiń de miynetinde ushırasadı.
Gónergen sózler boyınsha qazaq ilimpazlarınıń da pikirlerin kóriwge
boladı.
Qazaq ilimpazları Á.Keńesbaev, Musabaev eski dáwirdegi jámiyetlik belgili
bir túsiniklerdi ańlatıp, sońǵı waqıtları qollanılmay qalǵan sózlerdiń barlıǵın
istorizmlerge jatqaradı, kúndelikli turmısta diniy túsiniklerge, eski úrip-ádetlerge
baylanıslı sózlerdi arxaizmler dep ataydı.
4
Sonday-aq bul másele qazaq tilinde
A.Maxmudov
5
, M.Belbaevalardıń
6
miynetlerinde sóz boladı. M.Belbaeva óziniń
«Qazaq tiliniń leksikologiyası» degen kitabında gónergen sózlerdi tariyxıy sózler
hám arxaizmler dep eki toparǵa ajıratıp qaraydı.
Geybir sózderdiń ózleri belgileytuǵın zatlar menen qubılıslardıń eskirip,
qalıwina baylanıslı góneredi de sózlerdiń passiv toparına aylanadı yamasa
qollanıwdan qaladı hám bunday sózler tariyxıu sózler dep ataladıá Mısalı,
Shabarman, sáwkele, sadaq h.t.b.
1
Галкина Федарук К.М., Горинова Г.В., Шанский Н.М, Современный русский язык. М. 1968, стр-69.
2
Будагов Р,А. Введение к науке о языке. Москва, 1968, стр-87.
3
Калинин А. Лексика русского языка над Московского Университета. 1978, стр-100.
4
Кеңесбаев Ғ. Мусабаев А., Қазирги қазақ тили. Алматы, 1962, 141-150-бет.
5
Махмудов А. Архаизмы и историзмы в казакском языке. Алма-ата, 1963.
6
Белбаева М. Қазақ тилиниң лексикологиясы. Алматы, 1976, 112-бет.
10
Al geybir sózlerdiń belgileytuǵın zatları menen qubılısları bir jola joǵalıp
ketpegen, biraq házir de basqa atama menen atalıp ketken sózler bar, bunday
sózlerdi arxaizmler dep ataymız. Mısalı, qarama-oktabr, jeltoqsan noyabr-dep durıs
baha beredi.
Ózbek tilinde arxaizm hám istorizm máselesi Sh. Raxmatullaevtıń
miynetinde keń sóz boladı. Ol istorizmler hám arxaizmlerdi ajıratıwshı 13 belgini
atap kórsetedi.
«Arxaizm mavjud voqealikning boshqa bir ózgasha atamasi bólib, hozirgi
tilda uning órnini bosa oladigan luǵat birligi yóq»
1
-dep kórsetedi.
Qaraqalpaq tilinde gónergen sózler haqqında Q.Aytóreev:
«Qaraqalpaq tilindegi gónergen sózler eski dáwirlerge tán qubılıs
bolǵanlıqtan házirgi waqıttaǵı jámiyet aǵzalarınıń bárine birdey tusinikli bolmaydı.
Gónergen sózler ózleriniń mazmuninıń gúńgirtligine qaray leksikanıń basqa
tarawlarınan ayırılıp turadı
2
- dep jazadı.
T. Begjanovtıń «Sózlerdiń semantikalıq toparı» degen maqalasında
gónergen sózler ulıwma arxaizmler dep, al istorizmlerdi arxaizmniń bir bólegi dep
qaraladı.
3
Professor E. Berdimuratovtıń miynetlerinde gónergen sózlerdiń tariyxıy
dáwirler dawamında belgili bir túsiniklerdiń atamaları bolıp, keyin jámiyetlik
turmıstıń rawajlanıwına baylanıslı shıǵıp qalǵan bólegin tariyxıy sózler, al anaw ya
mınaw tusiniktıń gónergen ataması bolıp esaplanatuǵın bólegin arxaizmler dep
ataydı.
4
Arxaizm hám tariyxıy sózler bir-birinen túp-tamırınan ajıralatuǵın sózler.
Olarǵa tek ekewiniń de gónergen sózler ekenligi ulıwma sıpat bere aladı.
Til iliminde bunday gónergen sózler qatlamın úyreniw úlken áhmiyetke iye.
Óytkeni, bul sózler arqalı hár bir dáwirdiń ózine tán belgileri sıpatlanıp turadı.
Tildiń sózlik sostavındaǵı sózler ózleriniń qollanılıw jiyiligine qaray aktiv
sózler hám passiv sózler bolıp ekige bólinedi.
1
Рахматуллаев Ш. Архаизм ва историзм, Научные труды ТашГУ, языкознание, 1963, 248-бет.
2
Айтөреев Қ. Гөнерген сөз туўралы бир еки аўыз сөз. Әмиўдәря, №8, 1969.
3
Бегжанов Т. Сөзлердиң семантикалық топары. Нөкис, 1971, 85-90-бетлер.
4
Бердимуратов Е. Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы, Нөкис, 1968, 222-б.
11
Aktiv sózler qatarına belgili bir tilde sóylewshiler ushın túsinikli hám
turmısta jiyi-jiyi qollanılıp júrgen sózler kiredi.
Passiv sózler kúndelikli turmısta kóp paydalanılmaydı, olardıń qollanılıw
órisi biraz sheklengen, tar bolıp keledi, sebebi olardıń bir qatarı ele kópshilikke
málim emes jańa sózler bolsa, al ekinshi bir toparı qollanıwdan shıǵıp baratırǵan,
sol sebepten kópshilikke túsiniksiz hám az qollanılatuǵın sózler bolıp esaplanadı.
Sonlıqtan da passiv sózler qatarına gónergen sózler hám neologizmler kiredi.
Qaraqalpaq xalqınıń ótken tariyxıy dáwirlerine baylanıslı dóregen kóp gana
shıǵarmalarda gónergen sózlerdiń dáwir koloritin beriw, ótkendegi xalıq turmısın
kórkem súwretlew planında paydalanılǵanlıǵın kóremiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |