Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

Qazı-kalan
– din boyınsha biylik etetuǵın adam, diniy huqıq boyınsha húkim 
shıǵarıwshı tóreshi, birewdiń huqıqın qorǵap sóylewshi adamdı ańlatadı.
Jámiyette, qanday da bir sociallıq toparlar arasında ózlerin unamlı hám 
unamsız illetlerge baǵıshlaǵan, yaki qanday da bir toparlarda xızmet etiwshi 
adamlar ushırasadı. Mısalı: 
Pana xan bir qulaǵı menen Atamurat xandı tıńlasa, ekinshi qulaǵı menen el 
arasındaǵı qarama-qarsılıq tuwdırıwshı bolıs, biydi, 
bay
-
qaraqshını
tıńlap, «ana 
biydiń awılına tiymeń, mına biydiń awılın qurtıń» dep párman berip, Qońırat 
átirapı gúnasız adamlardań zarlı seslerine gúńirenip ketti.

---

24 
Sen hesh qanday 
basqınshı
emesseń («Bozataw» romanı 136-bet).
Baspashını
 
baspalatıp, xandı albıratqan sol bir qúdiretli paroxodtıń jáne bir 
aylanıp keliwinen úmit kútkendey, dolı dáryanıń jaǵıslarına telmirip qaraytuǵın edi 
(«Bozataw» romanı 184-bet). 
Bul mısallarda qaraqshı, basqınshı, baspashı atamaları qollanılǵan. 
«Qaraqshı»
sóziniń qaraqalpaq tilinde tómendegidey mánileri bar: 1. Iyt-qustı 
keltirmew ushın adamday etip kerekli jerge qoyatuǵın qorqıtqısh; 2. Jolda turıp 
ótken-ketkendi tonawshı urı, gázzap. «Baspashı» talawshı, basıp alıwshı dushpan, 
«basqınshı» birewdiń jerine basıp kiriwshi talawshı, tonawshı, zorlıq etiwshi, basıp 
alıwshı, baǵındırıwshı adamdı yamasa adamlar toparın ańlatadı.
Sonday-aq shıǵarmada baqsıshılıq, shayırshılıqtı, ulıwma sóz qudiretin
tereń húrmetlegenligin kóremiz.
Eski jámiyetlik dúzimniń siyasıy kartinası adamlar ortasındaǵı sociallıq 
ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı qollanıladı. Mısalı: 
Sen Qulmannıń 
shorısına 
aylanasań («Bozataw» romanı 90-bet). 
Qaralı xan júzden aslam 
kániz 
saqlap ne qılar edi («Bozataw» romanı 102-
bet). 
Shorı-
sóziniń qaraqalpaq tilinde eki túrli mánisi bar: 1. Kisi esiginde 
ómirinshe jumıs islewshi qul hayal. 2. Qul hayal, tutqındaǵı hayal. Shıǵarmada 
birinshi mánisinde yaǵnıy, kisi esiginde jumıs islewshi hayalǵa baylanıslı 
jumsalǵan. «Kániz» shorı, qul, xan sarayında xızmet etiwshi hayal.
Qarasha
– ertedegi xanlıq dáwirindegi xannıń aynalasında bolatuǵın gedey-
diyqanlardıń ulıwma laqabı. Usı waqıtqa shekem xan menen tabaqlas bolǵan 
qarashanı
kórgenbiseń? («Bozataw» romanı 46-bet). 
Taǵangeldi sárdar bul bende bolǵan xalıqtı Irannıń
qul
bazarına aparıp 
satıw ushın jarlıq aldı da, toz-toz bolǵan xalıqtı qaladan aydap shıǵa basladı 
(«Bozataw» romanı 179-bet). 
Qaraqalpaq tilinde «qul» sóziniń tómendegi mánileri ushırasadı: a) barlıq 
huqıqlardan hám óndiris qurallarınan azat etilgen, óz xojayını qul biylewshiniń 
múlki sanalǵan adam, qul iyelewshilik jámiyetiniń eziliwshi toparı; b) urısta qolǵa 

---

25 
túsken tutqın; v) awıspalı mánide adam, bende. Qul sózi shıǵarmada birinshi 
mánisinde jumsalǵan.
Solay etip, K Mámbetovtıń tariyxıy ramonlarında gónergen sózler ishinde el