2. Ústki kiyim atamaları.
K.Mámbetovtıń «Bozataw» romanında ústki
kiyim atamaları da ushırasadı. Mısalı: Qamqa ton bul eki sózdiń dizbegi arqalı
bildirilgen. Qamqa – altın-gúmis jalatqan jip penen tıǵız etip toqılǵan jipek
gezleme, parsha. Ton – iylengen qoy terisinen, jún jaǵı ishine qaratılıp tigilgen jıllı
kiyim, postın. Romanda qamqa ton sózi mınaday gápte ushırasadı: Gewdesin
kótergen waqıtlarındaǵı iyninen túsip ketken, ústine jelbegey jabıwlı, al ózi «xan
japtı» dep maqtana beretuǵın
qamqa tonın
iynine tarttı... («Bozataw» romanı 7-
bet).
Alamandı aylanıp ju’rgen Amanliq
qundızdan postın
kiyinip,
altın toǵalı
kámar
taǵip alǵan bir adamnıń ku’ygen terige talasıp atırǵanın kórip táwbege
kelgen. («Bozataw» romanı 29-bet).
«Postın» sózi parsısha-tájikshe «póst» «teri», -in – affiks. Júnin tókpey
islengen teriden (qoy terisinen) shapan formasında tigiletuǵın, suwıqta kiyiletuǵın
36
ústki kiyim. Postın sózi romanda mınaday gápte kelgen: Ústine seń-seń
postın
kiygen eldiń basshıları, sırma gúpiniń sırtınan shekpen kiygen atqosshılardıń
hámmesiniń kózinde otlı jiger bar («Bozataw» romanı 156-bet).
Shapan – órmekte toqılǵan hám túrli gezleme materiallardan ishine paxta
salıp tigilgen uzın sırtqı kiyim («Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi» IV tom,
507-bet). Mısalı: Sholaq jeń shekpenin jalańash denesine ishten kiyip,
shapanın
jelbegey jamılıp, qasımda ǵana qaltırap-qaqsap otır edi...( «Bozataw» romanı 28-
bet).
Ayırım avtorlardıń pikirinshe,
shapan
sózi parsı-tájikshe
shaban//chúbon
sózinen qáliplesken bolıp, túrkiy tillerge, onnan rus tiline ótken. Bular jas bala
bolsa da baslarına
sálle
orap alǵan, ústilerinde jipek shapanı bar, qollarına teletin
muqabalı kitaplar uslagan jigitler edi («Bozataw» romanı 11-bet) Sırtınan
zerli
shapan j
amılıp, basına kók shiyrazıdan shógirme kiyip alǵan edi («Bozataw»
romanı 80-bet)
Shekpen – jún jibinen, hár qıylı materiallardan ishine jún, paxta salıp yamasa
paxta, jún salmay astarlı etip, sırıp toqılǵan sırttan kiyetuǵın uzın kiyim
(«Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi» IV tom, 524-bet). Mısalı: Ústine
shekpenin
kiyip, beline qılıshın taǵıw menen boldı («Bozataw» romanı 14-bet).
Shekpen – túye yamasa qoy júninen qolda toqılǵan qopal gezleme hám usı
gezlemeden tigilgen kiyim. Bunnan ańlatılıwınsha, shekpen dep negizinde
toqımanıń ózine aytılǵan, keyinshelik ol metonimiya jolı menen kiyim mánisinde
qollanılǵan. Bul atama túrkiy tillerde túrli fonetikalıq variantlarda ushıraydı:
qaraqalpaq, qazaq, qırǵız tilinde
shekpen
, túrkmen tilinde
chekmen
, usmanlı túrk
tilinde
chakmon
kiyimniń úsh túrin ańlatadı: a) ústki kiyim; b) jawında kiyetuǵın
kiyim; c) keń shalbar. «Devonu luǵotit turk» te
chaydam
sózi bar. Bul atama úyge
salınatuǵın hám jawında jamılatuǵın birdey túrdegi jeńil kiyizdi bildirgen.
Chaydam
sózi
chakmon
mánisinde ayırım ózbek-karluk toparları sóylesimlerinde
ushıraydı. Mısalı: Iynine japqan
shekpeni
terlep awırlasqannan keyin ǵana qolına
aldı («Bozataw» romanı 17-bet).
37
Do'stlaringiz bilan baham: |