Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

Shoqpar.
Bul sóz eski qural atamasın bildirip kópshilik túrkiy tillerde 
qollanıladı. Qaraqalpaq, qazaq tillerinde shoqpar shoqpar, qırǵız tilinde shoqvar, 
ózbek tilinde –shukmar, tatar tilinde-shukmar, qumıq tilinde-shoqmar formasında 
ushırasadı.
Qaraqalpaq tilinde qorqpaytuǵın er júrek, márt mánilerin beretuǵin 
batır
sózi qollanıladı. Bul sóz qaraqalpaq, qazaq tillerinde batır, qirǵız tilinde- baatir, 
mongol tilinde-baatir, formasında ushırasadı. «Batır» túrkiy hám mongol tillerine 
ortaq sóz.
Bul 
sózdiń kelip shiǵısı haqqında hár qıylı boljawlar bar.
E.B.Bekmuxammedov «batır» –shiǵısı jaǵınan parsı sózi –báhadur, er qaharman 
mánilerin bildiredi, -dep jazadı. Al E. B. Sevortyannıń pikiri boyınsha bagatur, 
batır, batur, batır atamasın ulıwma altay tilleri ushın ortaq dep esaplaw tuwrı 
boladı. Biziń pikirimizshe, «batır» ataması –shiǵısı altay tili bolǵan túrkiy hám 
mongol tiline ortaq sóz. Al «bahadır» ataması «batır» sóziniń parsı tilinen kirgen 
sinonimi bolıwı múmkin.
Duwliǵa
. Bul sóz dástanlarda, tarıyxıy romanlarda bastı qarǵaw ushın 
kiyiletuǵin qorǵanıw quralı mánisin bildiredi .
Dármansizlanıp qalǵan dóngelek duwliǵalı jigit ájeliniń jaqınlap qalǵanın 
sezdi de qolında dástek bolıp qalǵan nayza saptı órli –qırlı siltey basladı / 
K.Mámbetov. «Posqan el», 361b/ Ózbek tilinde «dubulǵa –áskerler kiyetuǵin 
temir qalpaqtı bildiriwshi termin. Duwliǵa–túrkiy hám mongol tillerine ortaq sóz.
K.Mámbetov shıǵarmalarında kóp ushırasatuǵın-oq jaydıń oq salıp 
tartatuǵın jibi degendi ańlatatuǵın, «
gris»
sózi de túrkiy xalıqlar ushın ortaq sóz 
bolıp, bul sóz qazaq tilinde-kiris, ózbek tilinde-kirshi, qırǵız tilinde-kirich túrinde 
ózlesedi. 
O.Bekbawlovtıń «Qaharmanlıq epostıń arab-parsı leksikası hám onıń 
tarıyxıy lingivistikalıq xarakteristikası»-atlı miynetinde gris sózin parsı tilinen 
kirgen dep qaraydı.
1
1
Бекбаўлов О. Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳәм оның тарийхый-лингвистикалық 
характеристикасы, Нөкис, 1979. 

---

51 
Al Qazaq ilimpazları R. Sızdıqova, A. Qaydarov, G. Musaev «Qazaq 
tilindegi kirte-kóne zamandardan beri kele jatqan bayırǵı túrki sózderiniń biri»-dep 
qarap kiris sózin oqjaydıń oq salıp uslaytuǵın ortańǵı tusı, oq uyası-dep 
túsindiredi.
1
R. Sızdıqova bul sózdiń qazaq tilinde «adırna» degen variantınıń bar ekenin 
aytıp, onı «kiriw» sózinen emes, al «kóriw» tubirinen jasalǵan bolıwı kerek,-deydi.
«Ker»-tubiri tartıw, sozıw maǵanasında túrkiy-tillirinde burınnan bar sóz. Al 
«is»/qazaqsha/qosımtası atlıq jasawshı qosımta dep kórsetedi. Sonda «kiris» sózi 
«kerilgen nárse, «tartpa» degendi bildiredi. Kiris sózindegi «ya» sesiniń qısıq «i» 
ge almasıwı túrkiy tilleri ushın jat qubılıs emes dep dálilleydi.
2
Sonday-aq «Devonu luǵat –it túrk» kıtabında «kuruǵ yıǵach yeymik, 
kurlizm kirish túprilik»/qurǵaq aǵash shtilmes, tartılǵan kiris túyilmes / degen 
naqıldı gezlestiremiz.
3
Bulardıń barlıǵı «