Miliy bayliq statistikasi

MILIY BAYLIQ STATISTIKASI

15-TEMA. MILIY BAYLIQ STATISTIKASI

1. 
   Milliy bayliq tu`sinigi ha`m oni esaplaw.
   
2. 
   Milliy bayliqtin` du`zilisi.
   
3. 
   Milliy bayliqti sipatlawshi ko`rsetkishler.
   

Milliy bayliq bul ja`miyette toplang`an materialliq ha`m ruwxiy jemisler jiynag`i. Milliy bayliq (MB) jaratiliwi ta`repinen eki bo`lekten: toplang`an ha`m ta`biyiy bayliqlardan ibarat. O`z na`wbetinde toplang`an bayliq tiykarg`i fondlar, aylanba qurallar, xaliqtin` jeke mu`lki, intellektual bayliq, ma`mleket ha`m ayirim puqaralardin` sirt ellerdegi bayliqlarin o`z ishine aladi. Ta`biyiy bayliq bolsa – jer fondi, tog`ayliqlar, qazilma bayliqlar zapaslari, gidroenergetikaliq resurslar, haywanat du`n`yasin o`z ishine aladi. Demek, MB o`tmishtegi ha`m ha`zirgi a`wladlar miyneti menen jaratilg`an, ha`mde ta`biyat ina`m etken barliq materialliq bayliqlar, toplang`an bilimler, ta`jiriybeler toplaminan ibarat eken. MB ma`mlekettin` sotsial-ekonomikaliq qudiretin sipatlaw menen bir qatarda xaliqtin` turmis da`rejesin belgilewshi faktor bolip esaplanadi.

Milliy bayliq ko`rsetkishi ma`mleket boyinsha bar bolg`an mu`lk, buyim, materialliq ha`m materialliq emes bayliqlardi sipatlawda (tavsiflashda) qollaniladi. Milliy bayliq, yag`niy ma`mlekettegi kapital quni, ma`mleket ekonomikaliq aymag`indag`i xojaliq ju`ritiwshi sub`ekt (rezident) lerdin` finansliq emes ha`m sap finansliq aktivleri ha`m basqa ma`mleketlerge salistirg`anda sap finansliq talapnamalari quni toplaminan ibarat bolip esaplanadi.
Bul ko`rsetkish xojaliq birlikleri, tarmaqlar ha`m ekonomikaliq sektorlar ko`leminde bayliqti esaplaw, olardin` kapitalinin` bahasin aniqlaw imkaniyatin beredi. Milliy bayliq ko`rsetkishi esaplaw ha`m oni sipatlaw (tavsiflash) ushin onin` du`zilisin, quramin, tu`rlerin, elementlerin aniq sa`wlelendiriwi lazim.
Milliy schetlar sistemasi (uslubiyatina) muwapiq milliy bayliq quramina kiretug`in aktivler bo`listiriliwi.

Finansliq emes aktivler

Finansliq aktivler

Islep shig`arilg`an aktivler. Materialliq aktivler. Tiykarg`i fondlar. Materialliq oborot qurallari zapaslari. Qimbatbaha (zergerlik ha`m sog`an uqsas) buyimlar. Uzaq waqit paydalanilatug`in tutiniw buyimlari. Materialliq emes aktivler. Qazilma bayliqlardi qidiriw menen baylanisli qa`rejetler. EEM di da`su`rli ta`miyinlew. A`debiyat, ma`deniyat ha`m basqa kewil ashar shig`armalardin` original nusqalari. Basqa materialliq emes aktivler. Islep shig`arilg`an aktivler. Materialliq aktivler. Jer. Qazilma bayliqlar. Jetistirilmegen (ta`biyiy) biologik resurslar. Suw resurslari. Materialliq emes aktivler. Patentler, avtorliq huqiqi, litsenziya. Ijara sha`rtnamasi. Basqa materialliq emes aktivler.

Altin ten`geler, basqa almaslaw huqiqina iye zatlar, buyimlar. Naq pullar ha`m depozitler. Qimbat bahali qag`azlar (aktsiyalardan basqa) Qarizlar. Aktsiyalar ha`m basqa kapitalda qatnasiw tu`rleri. Qamsizlandirilg`an texnikaliq qurallar. Debitor ha`m kreditorlardin` basqa schetlari. Tikkeley sirtqi investitsiyalar.

MB ko`lemi a`dette jil basi yaki aqirinda aniqlanadi:
MB=TF+AQ+XJM
Bul jerde:
TF – tiykarg`i fondlar (o`ndirrislik ha`m o`ndirislik emes);
AQ- aylanba qurallar (aylanba fondlar ha`ms tovar zapaslari);
XJM – xaliqtin` jeke mu`lki.
Milliy bayliq O`zbekstanda tek 1991-jili, yag`niy g`a`rezlikke eriskennen son` birinshi ma`rte esaplang`an. Jil aqirinda salistirmali bahada O`zbekstan Respublikasinin` miliy baylig`i 173,6 mlrd. sum, sonin` ishinde:
Tiykarg`i fondlar-103 mlrd. sum (59,7%)
Aylanba fondlar-32,9 mlrd. sum (18,9%)
Xaliqtin` jeke mu`lki-37 mlrd. sum (21,4%).
Milliy bayliq paydalaniliwi bag`darina, yag`niy ekonomikadag`i ornina qarap, eki toparg`a bo`linedi:
- o`ndiris fondlari;
-o`ndirislik emes fondlar;
O`ndiris fondlari to`mendegi ekonomikaliq elementlerden ibarat boladi:
- tiykarg`i o`ndiris fondlari;
- o`ndiristegi materialliq bahalar, yag`niy aylanba o`ndiris fondlari (ha`m de tamamlanbag`an o`ndiris);
- zapastag`i o`ndiris qurallari;
- jumisshi ku`shi ta`jiriybesin, jer fondin ha`m basqa ta`biyiy resurslar jag`dayin jaqsilaw ushin sarplang`an qa`rejetler.
O`ndirislik emes fondlari to`mendegilerden du`zilgen:
- xizmet ko`rsetiw tarawindag`i o`ndirislik emes fondlar;
- o`ndirislik emes tarawlardag`i o`ndirislik emes tutiniwg`a arnalg`an materialliq jiyindilar ha`m zapaslar;
- xaliqtin` tutiniw fondi;
- xaliqtin` jeke mu`lki;
- skladlardag`i ha`m paydalaniwdag`i tayar tutiniw buyimlari;
- sotsialliq tutiniw buyimlari zapaslari.
Milliy bayliqtin` materialliq zapas ha`m rezervlerine: - shiyki zat; - janilg`i; - materiallardan ibarat bo`legi kiredi.
Materialliq zapaslar u`zliksiz xizmetin ta`miyinlew ushin ka`rxana, firma, sho`lkem ha`m organlar skladlarinda saqlanatug`in optimal mug`dardag`i kapitallar bolip esaplanadi. Zapaslarsiz o`ndiris bir tegis o`se almaydi. Biraq zapaslardidin` mug`darin milliy bayliqtag`i u`lesininin` asip ketiwi de maqsetke muwapiq emes.
Rezervler – bul tu`rli ku`tilmegen jag`daylar (suw tasqini, jer qozg`aliw, suwiq uriw, massaliq kesellik tarqaliw, uris baslaniwi h.t.b) bolg`anda qollaw maqsetinde toplang`an materialliq bayliqlar bolip tabiladi. Bul rezervler pu`tkil ma`mleket qolinda bolip, olardin` quramina: tovar ha`m materialliq bahalar; altin zapaslariN` ishki isler (mudofaa) mu`ta`jligi maqsetindegi zapaslar kiredi.
Tiykarg`i fondlar degende xizmet mu`ddeti bir jildan artiq ha`m bahasi on bes minimal is haqinan joqari bolg`an o`ndiris qurallari tu`siniledi. Olar islep shig`ariwdin` bir tsiklshinde emes, ba`lki bir neshe tsiklinde qatnasadi, o`nim islep shig`aradi ha`m natural (asheviy) ko`rinisin saqlap qalg`an halda o`z quninin` bir bo`legin tayarlang`an o`nim qunina o`tkizip baradi.
Bunday (tasniflash) ja`rdeminde miynet quralina tikkeley ta`sir etiwshi tiykarg`i fondlardin` aktiv bo`legin ajiratip aliw imkani tuwiladi.
Aylanba fondlar bul o`ndiris qurallarinin` bir g`ana islep shig`ariw tsikli dawaminda tolig`insha tutinilatug`in bo`legi bolip, onin` quni tolig`insha tayar o`nimge o`tedi. Olardin` qurami:
- miynet qurallari zapaslari (shiyki zat, tiykarg`i ha`m ja`rdemshi materiallar, ag`imdag`i remontlaw ushin zapas bo`lekler h.t.b);
- tamamlanbag`an o`ndiris ha`m yarim fabrikatlar;
- keleshek ushin arnalg`an (yag`niy texnologiyanin` o`zgeriwi h.t.b ushin sarplanatug`in) qa`rejetler.