Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

áziynexana, tas saray, datxaxana há
mmesi sol jerde edi. 
Bul mısallardaǵı patsha, xan sózleri – húkimet, el basqarıwshı adamlarǵa 
beriletuǵın ataq bolǵan.
«Wázir» sózi el basqarıwshı xannıń yamasa patshanıń eń jaqın aqılgóy 
adamı degen mániste keń qollanılǵan. Hákimshilik islerine baylanıslı bolǵan datqa 
jay, diywan, móxirdar, kárwanbası, máhrem, jallat sózleri el basqarıw hákimshilik 
islerine baylanıslı kóp qollanılǵan atamalar ekenligi kórinedi.
1
Keltirilgen mısıllardaǵı – datqa jay sózi xan sarayındaǵı joqarı hámel 
atamaları menen baylanıslı bolıp, qarız soraytuǵın bólme degendi ańlatqan. 
Kárwan – sawda-satıq, zat almaslaw maqseti menen uzaq saparǵa jol alǵan, 
kóbinese túekeshlerden quralǵan jolawshılar. Kárwan saray kárwanlar turatuǵın, 
ornalasatuǵın jay. Kárwan bası-kárwanlardı basqarıwshı degen túsiniklerdi 
ańlatqan.
2
Tóre, bek-aqsúyek, feodallıq jámiyette ústemlik etiwshi el biylewshi 
adamlarǵa qarata aytılǵan.
«Mırza» sózi haqqında J. Shamshetov «Mırza» sózi Timurdıń balalarınıń 
tusında ataq mánisin ańlatqan. Bul sóz qaraqalpaq klassiklerinde de ataq mánisine 
jaqın paydalanılǵan, yaǵnıy birewdi kótermelew maqseti kózde tutılǵan –dep 
jazadı.
3
«Sultan» sózi arab tilinde «hákim» degen mánini ańlatadı. Sultan sózi 
birinshi ret Maxmud Ǵaznawiy tusında, sonnan soń seljuklar tusında patshanıń 
atına qosılıp aytılatuǵın edi. Seljuklar mámleketinde patshanı sultan almuwazzam 
ullı sultan atadı. Sońınan mayda patshalıqlar da sultan ataǵın alıp otırdı.
4
Shıǵarma tilinde házirgi waqıtta qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski xızmet 
túrlerine baylanıslı atamalar da ushırasadı. Mısalı:
1
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сѳзлиги , II том. 224-бет. 
2
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сѳзлиги , II том. 301-бет. 
3
Шәмшетов Ж., Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер. Нөкис, 1984, 62-б. 
4
Сонда, 60-б. 

---

23 
Jarshı
–burınǵı waqıtta jar salıp rásmiy xabarlardı, buyrıqlardı, xannıń 
pármanların xalıqqa bildiretuǵın adam. Tań azannan baslap jáne Xabibnazar 
jarshınıń
hawazı Qońırattı lárzege keltire basladı («Bozataw» romanı 15-bet). 
Ań awlaw túrkiy xalıqlardıń tiykarǵı kásipleriniń biri bolǵan. Usıǵan 
baylanıslı shıǵarma tilinde házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın gónergen atamalardı 
kóriwimizge boladı. Mısalı: Jol azabına tózimli, mergenligi jaǵınan aldına adam 
salmaydı («Bozataw» romanı 120-bet). 
«Mergen» atqısh, gózegish degendi bildirip, tiykarınan, ańdı, ulıwma 
gózlegen nársesin qáte jibermeytuǵın adamdı aytadı.
Atqosshı – járdemshi, kómekshi, júrgen jerde atın baylap ot salatuǵın, basqa 
da onı-bunısın islep júretuǵın adamı, ne aytsa sonı orınlawshı. Shıǵarmada júdá 
siyrek qollanılǵan. Mısalı: Qalǵanları – Qulman menen 
atqosshı
Sálmen 
(«Bozataw» romanı 8-bet). 
Basqa talapqa ilinsem oqıwdıń ushın jıǵaltıp alarman degen niyet penen 
Elmurat 
axun
ǵa kúnlikshi bolıp jallanǵan edi. («Bozataw» romanı 23-bet)
Al, qalǵan saray ámeldarları basqa xanlıqlar sıyaqlı, umar, shuwar, 
diywanbegi, begler begi,
qazıkalan 
hám taǵı basqaları sarayǵa kirer jerdegi ullı 
bólmeniń eki jaǵına ornalasqan («Bozataw» romanı 43-bet). 
Keshe óz rejelerin Panaxanǵa durıslap ayta almaǵan bolsa da, búgin Pútkil 
Shayxul islam, qazıkálanlardı sarayǵa toplap Atamurat xan óz pikirin bayan etti 
(«Bozataw» romanı 86-bet).