|
2. Дж.Келлининг шахс конструктлари назарияси
Джордж Келли (1905-1966 йй.) - америкалик психолог, Огайо университети профессори. 1955 йилда
нашр этилган, ўзининг асосий иши бўлган “Шахс конструктлари психологияси” устида Келли 20 йил ишлаган.
Унинг назарий концепцияси Э.Эриксон, А.Маслоу ва бошқалар психологларники сингари бой амалий ва
психотерапевтик тажрибага таянади. Энг асосийси, уларни бир фикр бирлаштиради. Унга кўра, шахсга алоҳида
элементларга бўлиб бўлмайдиган, бир бутун система сифатида қараш керак. Шунга қарамасдан, Келлининг
назарияси психоанализ ва гуманистик психология доирасида ишлаб чиқилган классик ишлардан ажралиб
қолди
18
.
Ҳар бир шахс назарияси ўзининг конкрет тушунтириш принципига асосланган марказий нуқтасига эга.
Мисол учун, психоанализда марказий тушунча – бу “онгсизлик таъсири” ҳисобланиб, шахс модели икки асосга
кўра қурилади. Булар онгсизлик ҳолати ва жамиятда қабул қилинган қонун-қоидалардир. З.Фрейд инстинктив
кучлар (онг ости, онг олди ва онг) шаклланиш даражасига эътибор қаратиб, шахс подсистемасини учга бўлади
(Id, Ego, Super-Ego). Шахс динамикаси онг ости фаолият натижаси ҳисобланади. К.Роджерс назариясининг
асосини шахс ўзи ҳақида тасаввурга эга бўлиши ва ўз-ўзига баҳо бериши ташкил этса, К.Левинда эса майдон
тушунчаси етакчи ўринда туради. Кўпчилик замонавий психологлар учун шахс таҳлилининг асосий объекти –
шахснинг мотивatsiон соҳаси, унинг йўналганлиги, принципи эса психик детерминatsiяҳисобланади.
Баъзи бир ишларда шахснинг индивидуал хусусияти сифатида барқарор когнитив структуралари қабул
қилинган. Бу – шахс билиш жараёнининг таркибий элеенти ҳисобланади.
Одатда, анъанавий шахс коцепцияларида когнитив (онг олди) характеристика бошқа тушунчалар
ёрдамида ифодаланган. Бир неча ўн йиллар аввал Америка, шунинг билан бирга жаҳон психологиясининг бир
қисмини бихевиоризм мактабига тегишли деб ҳисоблашган. ХХ асрнинг 50-йилларидан чет эл психологиясида
психика тузилишининг асоси онг деб қаралган. Шу билан бирга, Ғарбда экспериментал психология соҳасида
янги йўналиш – когнитив психология вужудга келиши билан боғлиқўзига
18
Boeree C. G. GeorgeKelly/Personality Tҳeories. PsyчologyDepartment Sҳippensburg University.
1997. – Р.3
хосреволyuциясодир.
Билишжараёнлари
–
идрок,
тафаккур,
диққатвахотирабиланбоғлиқтадқиқотишларисоникўпайди.
Психологиянингпредметваметодлариянгичаталқинэтилабошлади.
Когнитивистларнингфикрича,
шахснингхулқ-атвориниунингбилимларибошқарарди.
Билимларролиниажратиштадқиқотчиларнингумумиййўналишинибелгилабберди.
Эндиташқишарт-
шароитларвастимулларнитаснифлашбирданбирмақсадбўлмай,
билимлартизимини,
яъниобъектлар,
ҳолатларвабошқаинсонларнингичкирепрезентативлари(тасаввурлари)нинамоёнқилувчивоситасифатидачиқди.
Шундайқилиб, когнитивпсихология, замонавийпсихологиянингетакчийўналишлариданбиригаайланиб,
бихевиористлартомониданпсихологикжараёнларшаклланишинингичкиструктурасинирадэтилишивапсихоанали
зтомониданшахсфаолиятидабилимнингролинипасайтирилишигақарширеакциясифатидавужудгакелди.
10
Когнитивпсихологияпсихикжараёнларкечишидагивашахсхулқатворидагибилимлар,
когнитивструктураларвасхемаларнингҳалқилувчиролигаасосланганҳолдашаклланади.
КогнитивпсихологияривожланишинингбиринчибосқичиД.Бродбент,
У.Найссер,
Р.Аткинсонвабошқаолимлартадқиқотларибиланбоғлиқдир. Дж.Брунер,
С.Шехтерларэмоциянингкогнитивназариясиасосчилариҳисобланади.
М.Айзенкэсаиндивидуалфарқларнингкогнитивназариясинитаклифэтганбўлса,
Дж.Келли,
М.МакониваТомсларшахсмуаммоларибиланшуғулланишган.
БизфақатДж.Келлинингшахскогнитивназариясигатўхталибўтамиз.
Уердашахсконструктларсистемасисифатидаталқинэтилади.
“Онг”
категориясиичидагихулқ-атворкўрсаткичларисифатидаёбизнингтасаввурларимизтаркиби
(ўз-
ўзинибаҳолаш, социалтаркиб), ёкибўлмасамонгнингформалхарактеристикаси (когнитивмайдонструктураси,
когнитивбаланснингмавжудлигиёкидиссонанс) қабулқилинади. Онгнинг формал характеристикаси (масалан,
когнитив диссонанс, консонанс) билан Леон Фестингер шуғулланган. У ишлаб чиққан махсус назарияга кўра,
индивиднинг онгида бирон-бир объект ёки ҳодиса ҳақида қарама-қарши маълумотларга дуч келинса, унда
ноқулайлик ҳисси вужудга келади. Субъект бу ноқулайликдан қутилиш учун ушбу объект ҳақидаги
билимларини қайтадан янгилашга, ёки бўлмасам ўзининг социал установкаларини ўзгартиришга интилади.
Қарама-қаршиликдан қутилиш консонанс ҳолатига олиб келади.
Келлининг концепцияси когнитив деб номланишига, унда инсоннинг унга таъсир қилувчи стимулларни
идрок этиши, ушбу стимулларни ўз хулқ-атворида талқин қилиш ва ўзгартириш йўллари эътиборга олиниши
сабаб бўлган. Л.Фестингердан фарқли ўлароқ, Дж.Келли онгнинг нафақат формал, балки мазмуний
характеристикасини тадқиққилишга ҳаракат
қилган
6
.
У ўзининг тадқиқот методи ва назариясини ишлаб чиқишга 20 йилдан кўпроқ вақт сарфлаган. 1955 йилда
унинг “Шахс конструктлари психологияси” номли китоби нашрдан чиққанида унчалик муваффақиятга
эришолмаган. Чунки, ўша пайтда фақат камдан-кам назариялардагина психика анализи бирлиги сифатида
“категория” тушунчаси ишлатилган (уларнинг ичида И.Толмен ва Дж.Брунерлар бўлган). Ҳозир эса шахс
конструктлари назарияси психологиядаги асосий фундаментал назариялардан бири ҳисобланади.
Келлининг фикрича, инсоннинг билиш билан боғлиқ фаолияти реал фактларнинг классификatsiяси ҳамда
интерпретatsiяси билан бошланади. охиргиси ўз ҳолича эмас, балки фаолият субъектига бўлган муносабатидаги
реаллик сифатида ўрганилади. Интерпретatsiя тушунчасининг ўрнига, у “конструктлаш” сўзини ишлатади.
Инсон фактлар маънога эга бўлган конструктлар системасидан фойдаланган ҳолда реалликни конструктлайди
(уни тушунтиради, талқин қилади). Аллақачон қуриб бўлинган конструктлар системасига асосланиб, инсон
воқеа ва ҳодисаларни прогноз қилишга ҳаракат қилади. Шахс психикасининг асосий функцияси – келажакни
прогноз қилиш ҳамда хулқ-атворни бошқариш мақсадида реаликни тадқиқ этишдир. Дж.Келли назариясининг
асосий постулати ҳам айнан шунда.
6
Boeree C. G. GeorgeKelly/Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 1997. –
Р.4-5
11
Do'stlaringiz bilan baham: |
