15-мавзу. Турли хил психология мактабларининг шахс назариялари режа

Хусусият ва типларнинг нейрофизиологик асослари
Айзенк ишларидаги энг эътиборга лойиқ жиҳатлардан бири – бу унинг шахс хусусиятлари ёки 
типларининг нейрофизиологик асосларини топишга ҳаракат қилиши бўлди. Интроверсия-экстраверсия бош 
мияқобиғи активatsiяси билан боғлиқ. Бу нарса электроэнцефалографик тадқиқотларда кўрилган. Айзенк 
“активatsiя” терминини қўзғалиш даражасини аниқлаш мақсадида қўллаган. Бу қўзғалиш даражаси қуйи 
чегарадан (уйқу ҳолати) yuқори чегарагача (ваҳималаниш ҳолати) ўзгариши мумкин. Унинг фикрича, 
интровертлар ўта қўзғалувчан, яъни ташқи стимулларга нисбатан yuқори даражада сезгир бўлишади. Шу 
сабабдан ҳам, интровертлар уларга кучли таъсир қилувчи ҳолатлардан қочишга ҳаракат қилишади. Ва 
аксинча, экстравертлар эса унчалик қўзғалувчан бўлмай, ташқи стимулларга нисбатан сезгир эмас. Шунинг 
учун ҳам экстравертлар доимо уларни қўзғата олиши мумкин бўлган ҳолатларни қидиришади.
Айзенкнинг фикрича, барқарорлик-нейротизм бўйича индивидуал фарқлар автоном нерв 
системасининг стимулларга бўлган реакцияси кучини акс эттиради. Хусусан, у бу ҳолатни мотивatsiя ва 
эмоционал хулққа таъсир қилувчи лимбик система билан боғлайди. Нейротизм yuқори бўлган шахсларда 
барқарор шахсларга нисбатан касалликларга, хавотирли вазиятларга реакция тезроқ бўлади. Бундай тоифа 
шахсларда стимуллар йўқолишига қарамай реакция узоқ мудат давом этиши ҳам мумкин.
Психотизм сабабларини аниқлашга бағишланган тадқиқотлар ҳали ниҳоясига етмаган. Лекин шунга 
қарамай, Айзенк гипотезесига кўра, бу ҳолат анроген ишлаб чиқариш тизими (ички секреция безлари ишлаб 
чиқарадиган кимёвий моддалар бўлиб, қонга тушганда эркакларнинг жинсий белгилари ривожланиши ва 
сақланишини бошқаради) билан боғлиқдир. Аммо бу соҳадаги эмпирик тадқиқотлар жуда кам бўлиб, жинсий 
гормонлар ва психотизм алоқаси ҳақидаги Айзенк гипотезасини тасдиқлаш етарли эмас.
Айзенк томонидан таклиф этилган шахс хулқ-атворининг нейрофизиологик интерпретatsiяси унинг 
психопатологик назарияси билан боғлиқдир. Турли хил симптомлар ва бузилишлар шахс нерв системасининг 
функциясига боғлиқ. Мисол учун, yuқори даражадаги интроверсия ва нейротизмга эга шахсда обсессив-
компулсив бузилишлар, шунингдек, фобиялар каби хавотирли ҳолатлар билан боғлиқ касалликларнинг 
ривожланиш эҳтимоли yuқоридир. Ва аксинча, yuқори даражадаги экстраверсия ва нейротизмга эга 
шахсларда психопатик (антисоциал) касалликларга чалиниш эҳтимоли кучли. Лекин, Айзенк шуни қўшимча 
қилиб айтади-ки, инсондаги псиик бузилишлар унинг генетик тузилишининг автоматик натижаси эмас. 
Генетик ирсийлик шахс маълум бир вазиятларга тушганда ўзини қандай тутишига сабабчи бўлади. 
2
Р.7 

---

Boeree C. G. G. Hans Eysenck /Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. –
6
Айзенкнинг фикрича, психик бузилишлар генетик асосга эга бўлади, лекин атроф-муҳит омиллари уни 
ривожланишини маълум даражада ўзгартириши мумкин.