11 маъруза очиқ кон ишларида тоғ жинслари массивининг

Очиқ кон ишларида тоғ жинслари массивининг 
деформациялари. Деформацияларнинг таснифланиши 
Навоий давлат кончилик 
институти 
Jiyanov Abdunor Bobokulovich
|
Геомеханика
8 
Борт устида ётган қатламли массивлардаги чуқур сурилмалар
– бу 
сурилмалар геологик тузулиши қум-лойли тоғ жинсларидан ташкил топган 
қатламли конлар учун характерлидир. Бундай сурилмалар тоғ жинслари 
қатлами қазиб олинган бўшлиқ томонга нишаб (қия) ётган ва бир нечта 
поғонани эгаллаш қобилиятига эга бўлган карьер бортида, баъзида эса 
карьернинг бутун борти бўйлаб содир бўлиши мумкин. Бу сурилмаларда 
силжиш юзалари тоғ жинсининг қатламлашиш юзасидан тўғридан-тўғри 
ўтади. Силжиш юзаларининг юқори ва қуйи қисмлари эса айлана цилиндрик 
юзалар бўйлаб қатламлашиш юзалари билан кесишади.

Бу сурилмалар содир бўлишининг асосий сабаблари тоғ жинслари 

массивининг қатламлари орасида босимли ер ости сувларининг мавжудлиги 
ва карьер бортлари қиялик бурчакларининг тик бўлишидан иборат. 
Борт остида ётган қатламли массивлардаги чуқур сурилмалар
– бу 
сурилмалар нисбатан кам содир бўлади. Чунки борт остидаги тоғ жинсларида 
кон лаҳимлари билан кесиш ҳисобига қатламли тоғ жинсларида катта 
босимли ер ости сувлари сақланиб қолмайди. Бундан ташқари висячий томон 
борти иш олиб бориладиган борт ҳисобланади ва борт узлуксиз ҳаракат 
остида бўлганлиги учун тоғ жинслари юмшаш ва бўртиб чиқиш жараёнлари 
ривожланишга улгурмайди. 
Бу сурилмалар икки турга бўлинади: устки (қоплама) сурилма ва 
бўртувчи сурилма. Биринчи турдаги шароитда сурилмалар карьернинг 
очилган поғоналарида кучсиз қайишқоқ (эластик) ли қатламланишлар ва 
боғланишлар мавжуд бўлганда содир бўлади. Бундай сурилмаларда силжиш 
юзаларининг юқори қисми тоғ жинси қатлами билан кесишади, қуйи қисми 
эса уларнинг заиф боғламалари ёки эгилувчан лойли қатламлашишлар бўйлаб 
ўтади.
Бўртувчи сурилмалар кучсиз эластик тоғ жинслари (лойлар) нинг 
қиялик (борт) асосини кесиб ўтмаган ҳолларда содир бўлади. Бундай 
сурилмаларнинг силжиш юзалари тоғ жинси массивининг қазиб олинган жой 
ости (карьер ости) ни эгаллайди ва унинг остки қисми қияликнинг остки 
бровкасига нисбатан бир қанча масофага ер юзасига кўтарилади, қияликнинг 
олди эса бўртиб чиқади.