34
Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining hozirgi xolati sug‘oriladigan
dehqonchilikda jadal texnologiyalarni qo‘llash,
tuproq unumdorligini saqlash,
tiklash va oshirish, suv resurslarini muhofaza qilishni talab etadi. Bizga
ma‘lumki, sug‘orish er osti sizot suvlarining ko‘tarilishiga sharoit yaratib beradi,
bu o‘z navbatida tuproqda ikkilamchi sho‘rlanishni yuzaga keltiradi va qishloq
xo‘jalik ekinlari hosildorligini pasaytiradi.
Bunga qarshi kurash va atrof muxitni ximoyalash tadbirlari ichida
fitomelioratsiya o‘ziga xos axamiyatiga ega bo‘lishi bilan birga bioekologik
tenglikni yuzaga keltiruvchi vosita xisoblanadi. Bundan tashqari sug‘orish
tarmoqlarining foydali ish koeffitsentini oshiradi. Olib borilgan tadqiqot natijalari
asosida
shuni aytish mumkinki, tuproq sho‘rlanishini kamaytirish yoki
sho‘rlanishning oldini olishda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan kam xarjat usullaridan
biri o‘simliklar, ya‘ni fitomeliorantlardan foydalanishdir. Bu o‘rinda shuni qayd
etish lozimki, galofitlardan ayrimlarining sho‘rlangan tuproqlar sharoitida yuqori
em-hashak, ozuqabop va dorivorlik xususiyatiga ega bo‘lgan biomassani hosil
qilish xususiyatiga egaligi uchun, ulardan tuproq sho‘rlanishining oldini olish va
sizot suvlari sathini pasaytirishda foydalanish mumkin. Sho‘rga chidamli
o‘simlik tur va navlarini tanlashda eng avvalo tuproqning sho‘rlanish darajasi va
tiplarini bilish maqsadga muvofiqdir. Chunki sho‘rga chidamli bo‘lgan har bir
o‘simlik turi har xil sho‘rlangan tuproq sharoitida o‘ziga
xos xususiyatni
namoyon etadi. Shuning uchun shunday xususiyatga ega bo‘lgan o‘simliklarni
aniqlash va tanlash xamda ulardan foydalanish sho‘rlangan tuproqlarni qayta
tiklash va unumdorligini oshirish imkonini beradi.
Tuproq sho‘rlanishiga qarshi kurash asosan kallektor zovur tarmoqlaridan
foydalanish orqali amalga oshirilib kelinmoqda. Bu usul qulay bo‘lishi bilan bir
qatorda, har yili tozalash, qayta tiklash kabi tadbirlarni amalga oshirishni talab
etadi. Bu esa o‘z navbatida ma‘lum miqdorda mablag‘ni talab etadi.
Shularni
hisobga olgan holda, sizot suvlari sathini pasaytirishda biologik zovurlardan
foydalanishni tavsiya etamiz. Biologik zovur sifatida o‘simliklaridan foydalanish
mumkin. Bu orqali sizot suvlari sathi pasaytirilishi bilan bir qatorda, ekologik
muhit yaxshilanadi,
sarf-xarajatlar kamayadi, o‘simliklardan ozuqabop em-
xashak, dori-dormonlar uchun boshlang‘ich mahsulot va boshqa maqsadlarda
foydalanish mumkin bu esa o‘z navbatida iqtisodiy samaradorlikning ham
oshishiga olib keladi.
Sho‘rlangan tuproq sharoitida o‘simliklardan foydalangan holda olib
borilgan kuzatishlar natijalari hamda adabiyotlardan olingan ma‘lumotlar tuproq
tarkibidagi tuzlarni kamaytirishda va tuproq unumdorligini
yaxshilashda silliq
shirinmiya (
Glycyrrhiza glabra
), akatsiya amplitseps (
Acacia ampliceps
),
atripleks amnikola (
Atriplex amnicolaa
), atripleks undulata (
Atriplex undulata
)
o‘simliklarini har xil darajada sho‘rlangan tuproq sharoitida o‘sish-rivojlanishi
bilan birga tuproq sho‘rlanishini kamaytirishdagi xususiyatlari o‘rganilgan [1].
Galofitlar ekologik, fiziologik va biokimyoviy jihatdan o‘ziga xos o‘simliklar
bo‘lib, ular har xil darajada sho‘rlangan tuproq sharoitida yoki sho‘r suv bilan
sug‘orilganda ham o‘sib rivojlanadi va mahsuldorligini saqlaydi. Galofitlarning
bo‘yi baland bo‘lishi va er usti vegetativ organlarining
keng shoxlanishi sizot
suvlarining bug‘lanishini orttirib, tuproqning yuza qatlamidan bo‘ladigan
bug‘lanishni esa kamaytiradi.
35
Tuproq sho‘rlanishini kamaytirishning yana bir chorasi sug‘oriladigan
erlarda sarflanadigan suv sarfini kamaytirishdir. Bu maqsadda sintetik polimerlar
va polikomplekslardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunday polimerlardan
biri
choklangan
kuchli
bo‘kuvchan
(10
2
-10
3
sm
3
/g)
poliakrilamid
gidrogellaridir.Poliakrilamid gidrogellari o‘zida suvni uzoq muddat saqlab turishi
hisobiga o‘simlikning suvga bo‘lgan extiyojini qondiradi, shu sababli
sarflanadigan suv sarfi tejalishga erishiladi, qolaversa poliakrilamid gidrogellari
tuproq agrofizik xossalarini yaxshilaydi
hamda tuproqda uzoq yillar
saqlanmasdan bioparchalanishga uchrab ketadi.
Yuqoridagilardan xlosa qilib shuni aytish mumkinki, tuproq sho‘rlanishini
kamaytirish
yoki
sho‘rlanishning
oldini
olishda
o‘simliklar,
ya‘ni
fitomeliorantlardan va polimer moddalardan keng foydalanish ham nazariy, ham
amaliy ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: