Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

INGLIZ TILINI O‟RGATISHDA SITUATIVLIKDAN
FOYDALANISHGA DOIR 
SamDCHTI Ingiliz tili fakulteti talabasi Abdullayev Asqar 
 
Bugungi kunda respublikamizning yanada gullab-yashnashi va ravnaq topishi 
bo‘lajak mutaxassislarimizning yuqori malakali, bilimdon, har tomonlama 
barkamol inson sifatida tarbiyalanishiga bog‘liq hisoblanadi. Respublikamiz 
prezidenti I.A. Karimov bu masalaga alohida e‘tibor qaratib, o‘zining ―Yusak 
ma‘naviyat – yengilmas kuch‖ asarida keltiradi-ki, ―Kelajagimiz poydevori bilim 
dargohlarida 
yaratiladi, 
xalqimizning 
ertangi 
kuni 
qanday 
bo‘lishi 
farzandlarimizning bugun qanday ta‘lim va tarbiya olishiga bog‘liq. 
Farzandlarimizning mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli 
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta‘lim–tarbiya sohasining 
asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim‖[5.61] degan edi. Bu vazifani amalga 
oshirilishi shubhasiz ta‘lim jarayoniga chet tillar o‘qitish samaradorligini 
oshirishga yo‘naltirilgan zamonaviy metod va usullarni kiritilishiga ham bevosita 
bog‘liqdir.[2.3] Shunday ekan til o‗rganish kishilik jamiyatida bag‗oyat muhim 
sohalardan hisoblanadi. Aloqa vositasi bo‗lmish tilni tabiiy muhitda (oilada, 
jamoatchilik orasida) yoki uyushgan holda darsda amaliy egallash mumkin. Til 
hodisalariga oid bilimlar esa nazariy jihatdan o‗rganiladi. Xalqaro munosabatlar 
avj olgan zamonamizda tillarni bilish, ko‗p tillilik (poliglossiya) ulkan ahamiyat 
kasb etmoqda. Bugungi kungacha chet tillarini o‘rgatishga oid ko‘plab metodlar 
va usullar joriy etilib, amalda keng qo‘llanilib kelinmoqda. Bulardan biri – bu til 
o‘rganishda situativlikdan foydalanishdir. 
Hozirgi paytda chet tillarini, ayniqsa, ingliz tilini o‗rgatish metodikasida 
kommunikativ yo‗nalish, tamoyil (prinsip) yetakchidir. Uning 5 ta tamoyili bor. 
Ularning biri situativlik, nutqni situativ bo‗lishligi tamoyilidir. 
Situativlik so‘zni, Grammatik materialni, nutqni, matnni, nutqning situativli 
bo‘lishi, situatsiyaga mos, ya‘ni ma‘lum hayotiy va maxsus tuzilgan vaziyat, 
holatlarda qo‘llanilishi, ifodalanishi ko‘zda tutiladi.
Situativlik, nutqni situativ bo‗lishligi: a) grammatika, leksikani o‗rgatishga; 
b) mavzuni o‗zlashtirishga; c) qiyinchiliklarni oson yechishga; d) malaka- 
ko‗nikmalarni mustaqil qo‗llashga; e) erkin fikrlashga; f) turli vaziyatda fikrlash, 

---

201 
gapirish, so‗zlash mavzusini kengaytirishga; g) muloqotni, gapirishni qiziqarli 
bo‗lishiga yordami kattadir. Hamda ingliz tilini o‗rgatishda situatsiya:

Nutqda vosita;

Nutq olib borish uchun motiv (sabab); 

Nutq materialini o‗rgatishda foydali; 

Nutq materialini o‗rgatishda, o‗zlashtirishda, faollashtirishda usul, 
yo‗l bo‗lishlik vazifa (funksiya)larini bajaradi.[4.95]
Yuqoridagilardan ko‗rinib turibdiki, situativ yondashuv, situatsiyani qo‗llash, 
hozirda eng samarali usullardan biridir. Shularni hisobga oladigan bo‘lsak, chet 
tillarini o‘qitish mobaynida o‘qituvchilar situativlik usulidan foydalanishi 
zarurdir. Chunki bu orqali o‘quvchilar tez fursatda gapirish nutqini puxta 
egallashi, ongida imajinatsiya(tasavvur) larini yuqori darajada rivojlantirishlari, 
fikrlarini aniq va ravon ifoda etib bera oladigan, har anday vaziyatda ham o‘zini 
yo‘qotib qo‘ymaydigan bo‘lishni o‘rganishadi.
O‗zbek tilida situativlik ustida ish olib borgan bir qancha metodistlar mavjud 
ekanligini alohida ta‘kidlab o‘tishimiz lozim. Bularga J. J. Jalolov, Z. M. Musina 
va boshqalarni misol keltirishimiz mumkin. «Situatsiya» terminiga, so‗ziga 
metodistlar turlicha ta‘riflarni berganlar:
1