Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув

Норин-Сирдарё сув омборлари каскада 
Норин-Сирдарё сув омборлари каскади ишлаш тартибининг ўзгариши боис Сирдарё 
хавзасида жидций англашмовчиликлар юзага келди. Бу эса унинг ягона сув мажмуи 
сифатидабирма- 
ромда ишлашини ҳамда дарёларнинг шаклланган сув хужалиги мувозанатини издан 
чикарди. 
Қирғизистон Республикаси объекти ҳисобланган Тухтагул сув омбори, шунингдек, 
Тожикистон, Узбекистон ва Қозоғистоннинг Сирдарёнинг ўрта ҳамда қуйи оқимида 
жойлашган 
сув 
хужалиги 
обьектларининг 
ишлаш 
тартиби 
мувофиқлаштирилмаяпти. 4.1-жадвалда келти-рилган маълумотлар тўлиқ сигими 
19,5 км3га эга Тухтагул сув омбори бугунги кунда ҳам ич-ки эҳтиёж, ҳам экспорт 
учун арзон электр энер-гиясини ишлаб чикаришга мулжалланган тар-тибда 
ишлаётганини ва натижада ҳар йили қиш мавсумида сув омборидан ортиқча сув 
оқизилаётгани кузатилаётганини тасдиқлайди. 
Тухтагул гидроузелининг ишлаш тартибидаги ўзгаришлар Сирдарё ҳавзасидан 
вегетация даврида кафолатли сув етказиб бериш миқдорининг йилига 4,5-5,0 км3га 
камайишига олиб келди. Фаргона водийсида серсувлик ўртача булган йилда йил 
давомидаги сув тақчиллиги 57-61 фоиздан (июнь-август) куз ойларида (сентябрь) 85 
фоизгача булган миқдорни ташкил қилади. Бу аҳоли ва яшаш мухити учун жидций 
йўқотишлар ҳамда хавф-ни юзага келтиради (2-боб). Сирдарёнинг урта ва қуйи 
оқимида ҳам сув хужалиги, ижтимоий-иқтисоций ҳамда экологик аҳволнинг 
кескинла-шаётгани кузатилмоқда (2.2-рамка). 1992 йил-цан бошлаб, Чордара қуйи 
қисмица сув оқимининг ўтказиш қобилияти чеклангани боис қарийб 27 км3 сувни 
(йилига ўртача 3 км3) қиш мавсумица Арнасой паст ерларига оқизишга тўғри 
келмоқца. Оқизилган сув миқцори эса кейинчалик унцан нафақат ресурс сифатица 
фойцаланиш имконини бермайци, балки инфратузилманинг изцан чиқишига, 

---

қишлоқ хужалиги ерлари, қишлоқларнинг сув остица қолиши ва бошқа хавфларнинг 
юзага келишига сабаб бўлмоқца. Биргина Узбекистон учун ушбу ҳолатларцан 
кўрилаётган йиллик зарар тахминан 700 миллион АҚШ цоллари ҳажмица 
баҳоланмоқца (55). 
Марказий Осиё учун ҳозирги иқтисоций шароитда 1998 йилги имзоланган 
Норин-Сирцарё сув омборлари каскацини бошқаришга доир муваққат шартнома энг 
қулай хужжат ҳисобланади. Минтақа мамлакатлари лимит-ланган ресурслардан 
ишлаб чиқариладиган электр энергияси юқори оқимда жойлашган мамлакатлар 
томонидан курсатиладиган хизматлар учун ҳисоб-китоб қилиш асосига айла-ниши 
лозимлиги хусусида келишиб олди. Шу-нингцек, бу 2002 йилнинг апрелида 
Тухтагул сув омбори сатхининг 7,5 км3га кескин камай-иб кетишига олиб келди. 
1989-1999 йилларда Сирдарё хавзасида сув сатхи (нормадагицан 114 %) кўтарилди. 
Бу ўринца 1989 йилдаги ҳисоб-китобларнинг келтирилаётгани бежиз эмас. Тухтагул 
сув омборини 1974 йилда бош-ланган сув билан тўлдириш ишлари 1988 йилнинг 
августица ниҳоясига етказилган эди, Сирдарё ҳавзасицаги бошқариладиган 5 сув 
омбори бўйича лойиҳа ишлари эса 1989 йилда ҳам тугатилмади. 
Ўрта ва қуйи оқимда жойлашган мамлакатлар азалцан давлатлараро дарёлар 
сувларицан фойцаланиш хуқуқига эга. Тухтагул сув омборининг барпо этилиши 
ушбу вазиятни ўзгартирмаци, балки кафолатли сув етказиб беришни ҳамца электр 
энергия ишлаб чикаришни таъминлади. Сувдан янада оқилона фойцаланиш ва 
Тухтагул сув омборицан фойцаланиш бўйича ўзгартирилган тартибига 
мослашиш заруратига цуч келган мазкур мамлакатлар ўз саъй-ҳаракатини 
кафолатланган сув етказиб бериш 
Сув ўтказиш 
Омборнинг 
Оқим 
Йўқогиш 
Жами 
йиллик ўртача 
баланси 
Новегетация даври Вегетация даври 
Лойиҳабўйича (1970) 
11,83 
0,3 
2,8 
8,5 
11,3 
0,2 
1975-1991 йилларда 
йиллик ўртача (16 йил) 
11,3 
0,3 
2,7 
8,1 
10,8 
+0,2 
1991-2001 йилларда 
йиллик ўртача (10 йил) 
13,0 
0,3 
7,2 
6,1 
13,3 
-0,6 
жумладан, 2000-2001 
йилларда 
12,8 
0,3 
8,4 
5,9 
14,3 
-1,8 
4.1-жацвал.