‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Darsda munozara, breynshtorming va treninglar o ‘tkazish tex-
nologiyasi.
M unozaralar yuritishning yana bir shakli borki, uning nom ini 
rus tilida „mozgovaya ataka“ , inglizchasiga „brain storming“ deb ataladi. 
Bizning tilim izda b u tushun ch anin g aniq analogik taijimasi yo‘q, lekin 
uni „miyaga h u ju m “ yoki „fikrlar to ‘qnashuvi“ , „fikrlar jangi m ay- 
doni“ deb atash m um kin.
Bu usulni birinchi m arta amerikalik olim A. Ogbom 30-yillardayoq 
taklif etgan va b u usul yord am id a yirik loyihalam i rejalashtirish va 
oldindan uning natijalarini bashorat qilishda m a’lum yutuqlami q o ‘lga 
kiritgan edi. Lekin keyinchalik mutaxassislar uni faqat nostandart, 
o ‘ziga xos echim i b o lg a n vazifalam i m uhokam a qilgandagina q o ‘llash 
m um kin, degan fikrni b ild ira boshladilar, Biroq, to ‘g‘ri tashkil etilgan 
breynshtorm ingning am aliy afzalliklari ko‘p. Faqat bunda 
quyidagi
qoidalarga
rioya qilish kerak:
— ju m lalar ju d a qisqa b o ‘lishi kerak, ulam ing asoslanishi shart 
emas;
— h ar q and ay ju m la yoki fikr tanqid qilinishi m umkin emas, 
ya’ni fikrlar tan q id d a n holidir;

---

— m antiqiy fikrlardan k o ‘ra, fantastik yoki q o ‘qqisdan, tasodifan 
m iyada paydo b o ‘lgan fikr m uhim roq;
— fikr yoki bildirilgan qisqa m ulohaza qayd etiladi;
— bildirilgan fikr yoki g‘oyalar u yoki bu ishtirokchiniki, deb 
ajratilmaydi, ya’ni ular — muallifsizdir;
— fikr yoki yaxshi g‘oyalam i tanlash alohida „tanqidch ilar“ yoki 
guruhnnig norasmiy liderlari to m o n idan am alga oshiriladi.
Yuqoridagi ta ’kidlangan guruh katta bo'lgan sharoitda bahs uyush- 
tirishda ham generator, ya’ni fikrlami birlamchi jamlovchilarlarga ushbu 
usulda ishlashga im kon berish tajribada yaxshi natija beradi. Chunki 
o'tkazilgan tekshiruvlar va k o ‘plab sinov m ashg‘ulotlarining ko‘rsa- 
tishicha, aynan shu guruhda breynshtorm ing usulining qo ‘llanilishi 
turli-tum an va qarama-qarshi fikrlaming bayon etilishiga sharoit yaratadi. 
Aks holda m uhim m uam m olar b o ‘yicha m unozarani boshlash va unda 
fikrlar rang-barangligiga erishish ju d a qiyin b o ia d i. Bu usul, ayniqsa, 
kattalar auditoriyasida juda yaxshi sam ara beradi.
Bahsda ishtirok etish va u n d an m anfaatdorlik hissi har bir ish- 
tirokchida shakllanishi shart va bunda boshlovchi — o ‘qituvchining 
roli katta. Amaliy mashg‘ulotlam ing bahs-m unozara shaklida o ‘tkazilishi 
bolalarga oldindan aytilishi va ulam ing tayyorgarlik k o ‘rishlari uchun 
savollar berilib q o ‘yihshi m aqsadga muvofiqdir. Bahs ishtirokchilari 
hayajonlanmasliklari uchun m ashg‘ulot boshlanishidan a w a l ulaming 
o ‘zlarini erkin tutishlari uchun ayrim engillashtiruvchi m ashqlar, bosh- 
qacha qilib aytganda, psixogim nastik m ashqlar o ‘tkazish tavsiya etiladi. 
Masalan, ana shu m aqsadda o ‘tkaziladigan 
psixogimnastik mashqlarga
quyidagilami kiritish m um kin:
1. 0 ‘qituvchi guruhni aylana shaklda turishini so‘raydi va a ’zolami 
navbatm a-navbat o ‘rtaga ch iq ib , guruh bilan xohlagan tarzda, lekin 
samimiy salom lashishni so ‘raydi. Keyin g u ru hd an kim ning salomi 
k o ‘proq yoqqanini so‘raydi.
2. Guruh a ’zolari o ‘qituvchi atrofida yarim aylana shaklida turishadi. 
Navbat bilan guruh a ’zolari o ‘rtaga chiqib, xohlagan a ’zo bilan so'zsiz, 
lekin ochiq yuz bilan m im ika vositasida salom lashish va biror fikmi 
bildirishi so'raladi.
3. Ham ma doira shaklida o ‘tiradi va o ‘qituvchi olib kelgan koptok 
navbat bilan m uloqot qatnashchilariga otiladi, faqat kimga otilsa, 
o ‘sha odam ning kuchli, yaxshi b ir sifati aytilib, so ‘ng irg‘itiladi. 
0 ‘qituvchi koptokning albatta h a r b ir kishiga tegishini nazorat qiladi.

---

Bu kabi m ash q la r m u n o zara q atn ash ch ilari o ‘rtasida o ‘zaro 
tanglikning boMmasligi va o ‘z fikrini bayon etayotganda o ‘qituvchidan 
tortinm asligi u c h u n o ‘ziga xos tren in g hisoblanadi.
0 ‘qituvchi m unozarani b o sh lar ekan, ishtirokchilar ongiga qu - 
yidagilam i etk a z a olishi kerak:
a) m ash g ‘u lo t har bir ishtirokchiga albatta foydali bo ‘ladi va 
ular bir-birlariga yordam berish u c h u n kelganlar;
b) m u n o z a r a o ‘zaro m u lo q o tn in g b ir shakli b o ‘lib, h a r bir 
ishtirokchi bir-biriga ochiq va sam im iy munosabatda bo‘!sin;
c) m u n o za ra ishtirokchilam ing o ‘zaro tajribalarini almashinishlari 
uchun qulay sharoitdir;
d) fikr b a y o n etishda, k e ra k b o ‘lsa, tavakkal qilaylik, lekin 
indam aslik sh iorim iz bo'lm asin;
e) m u n o z a ra paytida ko‘p yozish shart emas;
0 ag ar b iro r narsa tu sh u n a rli b o ‘lm asa, uni so‘rashdan to r- 
tinm ang;
j) b ilg a n b ilim la rim iz n i b ir-b irim iz d a n ayam aym iz, ch u n k i 
boshqalar h a m b u n d an m anfaatd o r b o ‘lsinlar, „yashiringan bilim — 
bilim em as“ ligini unutmaylik!
5 .2 . 0 ‘qituvchini auditoriya bilan ishlashining 
ijtim oiy-psixologik shartlari
M a iu m k i, h a r qanday pedagogik jarayonning asosiy maqsadi — 
ta’lim olu v ch ida bilim, malaka va k o ‘nikm alar hosil qilishdir. Bu narsa 
m a ’lu m o tla r alm ashinuvi o rq ali r o ‘y beradi. Pedagogik m uloqot 
jarayonidagi m a iu m o tla r alm ash inu v i asosan uch shaklda amalga 
oshiriladi:
• m onolog;
• dialog;
• polilog.
M onolog — m a’ruzachi yoki o ‘qituvchining tinglovchilar yoki 
o‘quvchi-talabalar qarshisiga chiqib n u tq so‘zlashi, darsni bayon etishidir. 
Ayni shu usul ta ’lim-tarbiya jarayonidagi asosiy vosita ekanligi to ‘g‘risida 
ongimizga o ‘m ashib qolgan ta s a w u r mavjud. Bu holatda gapiruvchi 
m aiu m o tlam in g asosiy tayanch m an b ai hisoblanadi va faqat undangina 
faollik talab qilin adi. M onolog egasi esa o‘zi mustaqil tarzda m a’lumot 
m azm unini tinglovchilarga etkazish va o ‘z mavqeini ta’kidlash imkoniga 
ega b o la d i. L ekin auditoriya, y a ’ni tinglovchilar unga nisbatan ancha 
passiv m avqeida b o ‘ladilar va bu n arsa m aium otning faqat kichik bir 
102

---

qisminigina idrok qilish va eslab qolishiga sabab boMadi. Shuning uchun 
ham o ‘qituvchi bu kam chilikning oldini olish uchu n auditoriyani 
faollashtirishning boshqa yo‘llarini qidirishga majbur b o ‘ladi.
Dialog — o ‘quv mavzusi yoki m uam m oni guruh sharoitida 
0
‘qi- 
tuvchi bilan birgalikda va hamkorlikda m uhokam a qilish yo‘lidir. Shuning 
uchun bu usul tinglovchilami nafaqat faollashtiradi, balki auditoriyada 
ijodiy m u h itn in g b o iish i va fik rlar alm ashinuvidan h a r b ir ishti- 
rokchining manfaatdorligi ta ’m in lan ad i. Y a’ni, tinglovchilar o ‘quv 
jarayonining o b ’ektidan uning subyektiga aylanadilar.
Dialog jarayonida o ‘qituvchi bilan o'quvchilar o ‘rtasida fikrlar 
almashinuvi, bilim lam i o ‘zaro m u h o k am a qila olish uch un real sharoit 
yaratiladi. Lekin dialogni tash k il etish d an a w a l o ‘qitu v ch i audi- 
toriyaning u yoki bu xususda b ilim lar va tasavvurlarga ega b o ‘Iishini 
inobatga olishi zarur, aks holda o ‘zaro m uloqot samarasiz va m azm unsiz 
tortishuvga aylanib ketishi m u m k in .
Dialog jarayonida uni tashkil etg an shaxs auditoriyaning u yoki 
bu m uam m o yuzasidan bilim larini diagnostika qilish va shunga mos 
tarzda o ‘z ishini tashkil etish im koniyatiga ega b o ‘ladi. A ynan shu 
holat dialogning eng muhim psixologik ahamiyatidir.
Polilog — guruh ichidagi m u n o zarad ir. U tin g lov chilar yoki 
o‘quvchilaming faolligini yanada oshirish, ulardagi ijodiy qobiliyatlam i 
rivojlantirish maqsadida ishlatiladi. Polilog jarayonida guruh a ’zolarining 
har biri m uhokam a kilinayotgan m asala yuzasidan o‘z fikrini bildirish 
imkoniyatiga ega b o ‘ladi, o‘qituvchi esa ushbujarayonning tashkilotchi 
sifatida o ‘quvchilar yoki talabalar faoliyatiga bevosita aralashm aydi. Bu 
usul dars mavzusi ko‘proq nazariy xarakterli b o iib , yangi g ‘oyalardan 
ulaming amaliy jihatlari keltirib chiqarilishi zarurarti b o ‘lganda q o ‘l 
keladi. Lekin, bu usul m ashg‘u lo tla r yoki m uloqot darslari 
endi 
boshlangan paytda o ‘tkazilishi m aqsadga muvofiq emas, chunki polilog 
uchun o ‘qituvchi bilan hamkorlikda ishlash tajribasidan tashqari yoshlarga 
o‘sha soha yuzasidan m a’lum bilim lar majmui hamda hamkorlikda ishlash 
tajribasi zarur. Dialog va polilog texnikasini yaxshi egallagan m uallim
m unozara yoki bahsni samarali tashkil etishga layoqatli b o ‘ladi.
5. 3. Faol o ‘qitish m etodlari va ularni tashkil etish
Bahsning samarali bo‘lishi, en g a w a lo , bahslashuvchilam ing bir- 
birlariga n isb atan fazoviy jo y la sh u v la rig a bog‘liq. T in g lo v ch i va 
m uzokarada qatnashuvchilam ing fazoviy joylashuvlari va u lam in g

---

psixologik m avqelarining m ohiyati m uhim b o ‘lganligi bois, biz ushbu 
h o latla m i keltiramiz:
S in f s h a ro iti. Bu — a n ’an av iy dars o ‘tkazish shakli b o lib , 
tinglovchilar bir-birlarining yuzlarini ko‘rish im koniyati cheklangan 
va doska oldidagi o'qituvchiga va u bayon etayotgan mazmunga nisbatan 
tinglovchilam ing mavqelari, m as’uliyati turlicha bo‘ladi. Bu sharoitda 
b a h s o'tk azish m um kin em as. C h u n k i sinfda oxirgi qatorda o ‘tirgan 
b o la bilan birinchi qatorda o ‘tirganning darsga m unosabati keskin farq 
qiladi. Tinglovchining psixologik mavqei — „M en “ - o ‘yindan tash- 
q a rid a “ b o ‘ladi. Endigi vazifa „ M e n “ -o ‘yindan tashqarida“ vaziyatni 
„ M e n “ — o ‘yinda“ deb ataluvchi holatga keltirish hisoblanadi.
„ M e n “ — o ‘yinda“ tinglovchilar doira shaklidagi stol atrofida 
joylashadilar va o ‘rtaga tashlangan mavzu yuzasidan erkin fikr almashish, 
hattoki, ayrim ijtimoiy rollarga ham kirish imkoniyatiga ega b o ‘ladi, 
h atto boshlovchi ham „qatorda“ o ‘tiradi. „Ishchanlik o ‘yinlar“ va boshqa 
rolli o ‘yinlar ana shunday sharoitda o ‘tkazilishi mumkin.
„ M e n “ — m unozarada“ d e b ataluvchi bu holat ayni bahs-m u- 
n o zaralar 
o ‘tkazish uch un qulay, chunki unda shaxs o ‘z fikrini 
dadil aytish uch un im koniyatni his qiladi. Odatda bunday bahslar 
t o ‘rtburchak stol atrofida uyushtiriladi.
„ M e n “ — ham korlikdam an“ degan bu holat kattaroq guruhlar 
tark ib id a tashkil etiladi. M u n o zara a ’zolari to ‘rt-besh kishidan iborat 
b o ‘lib, alohida stollar atro fid a o ‘tirib, h ar bir guruh o ‘z qarorini 
chiqaradi. „M unozara klublari“ faoliyati shu tarzda tashkil etiladi.
Bu keltirilgan h ar bir h o lat bahs qatnashuvchilarida o ‘ziga xos 
ruhiy tayyorgarlik va m as’uliyat hissini keltirib chiqaradi.
D em ak, dars m obaynida o ‘qituvchi mavzuning xarakteri va u 
shakllantirishi lozim b o ‘lgan b ilim , m alaka va fazilatlarga m os tarzda 
m u n o za ra sharoitini tanlash i va shu n dan keyingina m ashg‘ulotni 
boshlashi kerak. K o‘rinib tu rib d iki, a n ’anaviy sinfda tashkil etiladigan 
m ash g ‘ulotlam ing sam aradorligi deyarli yo‘q, chunki ular oldingi 
q a to rla rd a o ‘tirgan tin g lo v ch ilam in g faolligigagina yo ‘naltirilgan, 
qolganlar „ o ‘yindan tashqari“ h o latd a, bu narsa ularning dars maz- 
m uniga m unosabatlarida bevosita aks etadi.
K ichik, to r doiralardagi k o m p ak t guruhlarda uyushtirilgan m uno- 
zaralam in g