‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Kommunikativ qobiiiyati
— bu bolalar bilan m u lo q o td a b o ‘- 
üshga, o ‘quvchilarga yondashish u ch u n to ‘g‘ri y o ‘l to p a bilishga, 
ular bilan pedagogik nuqtai-nazardan maqsadga m uvofiq o ‘z a ro aloqa 
bog‘lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir.
8. Pedagogik xayol
— bu kishining o ‘quvchilar shaxsini tarbiyaviy 
to m o n d an loyihalashtirishda o ‘z ish-harakatlarining natijasini o ldin d an

---

k o ‘ra bilishda nam oyon b o ‘ladigan qobiliyatdir. Bu qobiliyat o ‘qituv- 
c h i m a ’lum o ‘quvchidan kelgusida kim chiqishini k o ‘z oldiga kelti- 
ris h id a , tarb iy ala n u v ch ilard a u yoki bu xildagi xislatlarni o ‘sib 
rivojlanishini oldindan k o ‘ra bilishida namoyon b o ‘ladi. Bu qobiliyat 
p ed ago gik o ptim izm , tarb iy an in g kuchiga, o ‘quvchilarga b o ‘lgan 
ish o n c h bilan bog'liqdir. S h u n in g uchun ham o ‘quvchilar ayrim 
o ‘qituvchilar to ‘g‘risida: „A hm ad akamlar, chamasi ichim izdagi eng 
yaram aslarga ham ishonchlarini y o ‘qotmasdilar, shuning uchun ham
biz u lam i hurm at qilardik“ , degan fikrlami izhor qiladilar.
9. 
Diqqatni taqsimlay oiish qobiliyati
— bu qobiliyat bir vaqtning 
o ‘zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda nam oyon bo ‘lib, 
o ‘qituvchi ishida g ‘oyat m u h im ahamiyatga egadir.
Qobiliyatli, tajribali o ‘qituvchi o ‘zining d iqqat-e’tiborini o ‘quv 
m aterialini qanday bayon etilishiga, uning m azm uniga, o ‘z fikrlarini 
atro flich a qilib qanday o ch ib berishga yoki o ‘quvchi fikriga baralla 
q aratad i va shu bilan birga b ir vaqtning o ‘zida barcha o ‘quvchilam i 
k u zatib , u lam i toliqqan-toliqm aganligiga, e ’tiborli yoki e ’tiborsiz- 
ligiga, d arsn i tushu n ish -tu sh u n m aslig ig a aham iyat berib, o ‘quv- 
ch ila m in g intizom ini kuzatadi ham da natijada o ‘zining shaxsiy xulq- 
atvoriga (yurish-turishiga, o ‘zini tutishiga, mimika va pantom im ika- 
siga) e ’tib o r beradi. Tajribasiz o ‘qituvchi, ko‘pincha o ‘quv m aterialini 
b ay o n etishga berilib ketib, o ‘quvchilarning nima qilayotganliklarini 
se z m a y q o la d i va n a z o ra td a n ch iq arib q o ‘yadi, a g a r, bord iyu , 
o ‘q u v ch ilam i d iq q at-e’tib o r bilan kuzatishga harakat qilsa, bunday 
h o lla rd a o ‘z bayonotining izchilligini yo‘qotib qo‘yadi.
3.5. Pedagogik ta k t psixologiyasi
Pedagogik takt psixologiyasini o ‘rganishda psixolog I.V. Straxov 
b e n ih o y a t katta hissa q o 'sh g an. U ning fikricha, bunda m uhim i - 
o ‘quvchilarga ta ’sir etishning eng qulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy 
t a ’sirni q o lla s h d a m aqsadga muvofiq pedagogik choralarga e ’tibor 
berish , a n iq pedagogik vazifalarni hisobga olish, o ‘quvchi shaxsining 
psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari ham da m azkur peda­
gogik holatlarini hisobga olish zarurdir.
Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan bin — h a r qanday peda­
g o g ik t a ’sirga nisbatan q o ‘llaniladigan ch o ra-tadbirlarni (rag‘bat- 
lan tirish, jazolash, pan d -n asih at) his eta bilishdan iboratdir. Farosatli

---

o ‘qituvchi bolalarga e ’tibor berib, ziyraklik bilan qaraydi, u lam in g
individual psixologik xususiyatlari b ilan hisoblashadi. „U biz b ila n
hayron qolarli darajada, ajoyib, yaqin d o ‘st!archa yaqin m un o sab atd a 
bo‘ladi“ ; „Bizning tarix o‘qituvchim izning kuchli tom oni — h a r kim ga 
qanday yondashishni bilar edi“ ; „E n g yom oni — o ‘q itu v c h in in g
o ‘q uvchilar o ld ida xushom adgo‘ylik qilishidir. Bizning zo o lo g iy a
o ‘qituvchim iz Farida opamlar sh undaylardan edi: ular nim aiki qilib 
b o ‘lsa-da, bolalarni o ‘ziga qaratish u c h u n xushom adgo‘y!ik qilardi! 
Nega ular o ‘zlarini shunchalik kam sitib erga uradi? deb o ‘ylar e d im . 
Axir ular o ‘z fanini yaxshi bilardiku“ ; „Ib ro h im aka esa, qarab san k i, 
hech n arsad an hech narsa yo‘q, kishi diliga o zor berar, tu sh irib
qolar yoki behudaga o ‘rishib, koyib b e ra r edi“ .
Pedagogik taktning yo‘qligi ko‘p in ch a og‘ir oqibatlarga olib keladi. 
Toshkent o ‘quv maskanlaridan birida o n a tili va adabiyot o ‘qitu v chisi 
o ‘quvchilarga ju d a ko‘p talablam i q o ‘yganu, am m o h ech q a n d a y
izchillik bilm agan: b ir vazifa berib tu rib , shu zaho tiyo q b o s h q a
talablam i q o ‘ya boshlagan. Arzim agan xatolar, tartib buzishlar r o ‘y 
bersa, shu zahotiyoq mazmunan va shakl jihatidan o‘ta q o ‘p o l va 
alam qiladigan keskin gaplami qilib, „ 2 “ q o ‘yardi. M asalan, d a fta m in g
chetida qoldirilgan joyning xatoligi yoki intizom buzganlik kab i va 
arzim agan narsalar uchun yopishgani-yopishgan edi. 0 ‘qitu v ch in in g
bu xatti-harakatlari uchun o ‘quvchilarda d ard, alam to ‘lib to sh g a n d i. 
K o‘p o ‘tm ay o ‘quvchilarning noroziligi va q a t’iy e ’tirozi o c h iq d a n - 
o chiq nam oyishkorona bildirilib, o ‘qituvchiga quloq so lm ay d ig an , 
ataylab in tizom buzadigan va o ‘q ituvchini keskin tanqid q ila d ig a n
b o ‘lib qoldilar. Bunday achinarli ahvol faqat ana o ‘sha o ‘q itu v c h i 
o ‘quv m askanidan ketgandan keyingina tuzatildi.
0 ‘qituvchining pedagogik takti m asalasi m unosabati bilan s h u n i 
ham aytish joyizki, qachon o ‘quvchilar o ‘qituvchining ijobiy x islatlari 
to ‘g ‘risida gapirar ekanlar, ular ham ish a o ‘qituvchining a d o latlilig i 
kabi xislatlarini birinchi o‘ringa q o ‘yadilar.
„K o ‘p hollarda nohaq ish qiladilar — b iro r m asalani y ax sh ilab
tekshirib k o ‘rm asdan ish tutadilar“ . 0 ‘qituvchining bunday xislatig a 
o ‘quvchilar nechukdir achinishli talabchanlik m unosabatida b o ‘lad ilar. 
0 ‘qituvchining adolatsizligi yom on oqibatlarga olib kelishi m u m k in . 
Bu to ‘g ‘rida h a r qaysimiz o ‘quv m askan i am aliyotidan q a n d a y d ir
tasaw urga egamiz.

---

3.6. Pedagogning psixologik jihatdan o ‘z malakasini 
oshirishni tashkil etishi
M uhim davlat vazifasini — „Kadrlar tayyorlash M illiy dasturi"ni 
am alga o sh irayotgan zam o n av iy o ‘quv m askani o ‘qituvchisining 
xislatlari, uning ijodiy faoliyati XXI asrda shakllanib, asosan amaliy 
ishda, pedagogik tajribalam i egallash jarayonida o ‘sib-rivojlana boradi.
Hozirgi jam iyatim izda o ‘qituvchining m ustaqil ravishda bilimlami 
egallab, o ‘z m alakasini oshirib borishi — bir to m o n d a n o ‘qituvchilik 
faoliyatining borgan sari n aq ad ar m uvaffaqiyatli borayotganligini 
k o ‘rsatsa, ikkinchi to m o n d a n m uhim vazifa ekanligidan dalolat be- 
radi — chunki, bu kechiktirib b o ‘lmas jarayon shaxsni intellektual 
qashshoqlikdan qutqarib qoiadi.
Psixologik nuqtai nazardan o‘qituvchi doimiy ravishda o ‘z bilimlarini 
oshirish bilan shug‘ullanishi zarurdir. Chunki o ‘qituvchilik mehnatining 
asosiy xususiyati ham shudir. Pedagog ham m a vaqt odam lar orasida 
b o ia rk a n , u birinchidan, odam lam i ko‘pdan beri qiziqtirib kelayotgan 
haqiqatni o ‘z qarashlari b o ‘yicha to ‘g‘ri tushuntirib berishi lozim. 
A lbatta, o ‘qituvchidagi b u tariqa qarashlar k o ‘p yillar davomidagi 
m e h n a t va h ayot fao liy ati jaray o n id a sh ak llan ad i; ik k in ch id an , 
o ‘qituvchining o ‘zi ax bo rotlar olish uchun o ‘quvchilarga nisbatan 
cheklangan vaqt im koniyatiga ega; uchinchidan, u o ‘ta tor doiradagi 
tengqurlari bilangina m uloqotda bo‘lish imkoniyatiga ega bo'lib, ko‘pincha 
o ‘z kasbiga xos qiziqishlar bilangina cheklanib qoiadi.
0 ‘qitu v ch in in g m u staq il bilim egallashi d eg a n d a, uning o ‘z 
bilim larini doim iy ravishda kasbiy va um um m adaniy axborotlar bilan 
to id irib , o ‘zining individual ijtimoiy tajribasini keng miqyosda doim o 
yangilab borishi tushuniladi.
O datda, aksariyat o ‘qituvchilar mustaqil bilim egallash zarurligini 
tushungan holda, u n d a n muvaffaqiyatli foydalanadilar.
Büning motivlari, odatda, pedagogik faoliyat jarayonida o ‘qituvchi 
old ida yuzaga keladigan m uam m olam i anglab olish natijasida shakl­
lanadi. K o ‘p hollarda bu nday motivlar o ‘qituvchilarni qanday o ‘qitib 
va qanday tarbiyalash kerak, degan xohish-istaklar tariqasida, fan­
ning oxirgi yutuqlari, o ‘zining pedagogik m ahoratini takom illashtirish 
ehtiyoji tug‘ilishi m unosabati bilan shakllana boradi.
Shu bilan birga yaqqol k o ‘zga tashlanib turgan ayrim hollardan 
k o ‘z yum a olmaymiz. M asalan o ‘qituvchilar om m asining m a’lum qismi 
m ustaqil izlanishda b o klib, o kz bilim saviyasini oshirish bilan faol

---

shug‘ullanmaydi, m alakasini oshirishga intilm aydi, b a ’zilar m uayyan 
bilim lar sohasida taraqqiyotdan butunlay o rtd a qolm oqdalar. Bunday 
o ‘qituvchilar o ‘sib kelayotgan yosh a v lo d n in g t a ’lim va tarb iya 
taraqqiyotiga jiddiy zarar keltiradilar.
Bu m uam m oni hal etishda asosiy vazifa m alaka oshirish tizim i 
zimmasiga tushadi. Respublikamizda Oliy va o ‘rta maxsus ta’lim ham da 
Xalq ta ’Iimi xodim larining m alakasini oshirish institutlari va ulam ing 
tarm oqlari joriy etilgan. Bular viloyatlardagi xalq ta ’Iimi xodimlarining 
malakasini oshirish institutlari, Toshkent sh a h a r xalq ta ’Iimi xodim ­
larining malakasini oshirish instituti va A vloniy nom idagi xalq ta ’Iimi 
xodim larining m alakasini oshirish M arkaziy institutidir.
Xalq ta ’limidagi bu tizim ning asosiy vazifasi doim iy ravishda 
o ‘qituvchi kadrlarn ing m alakasini o sh irish , o ‘qitu v ch i k ad rla rn i 
o ‘zlarining kasbiga xos bilim saviyasini, k o ‘nik m a, m alakalarini, 
m a ’naviyat va m a ’rifatini, shu bilan bir q a to rd a iqtisodiy, ekologik va 
huquqiy m a’lum otni oshirishga d a ’vat etu v c h i ijtim oiy psixologik 
sohalarni rivojlantirib borishdan iboratdir.
Sharq mutafakkirlari o ‘qituvchi o ‘zi o ‘qib tursagina - o ‘qituvchi 
b o ‘la oladi, agar u o ‘qishni to ‘xtatib q o ‘yar ek an, un d a o ‘qituvchilik 
ham o ‘ladi, deb ju d a haqqoniy aytganlar.
Asosiy tushuncha va a tam alar
P ed ago g p six o lo g iy asi, p ed ag o g sh a x si, p e d a g o g sh a x sig a
q o ‘yiladigan talablar, pedagog shaxsi haqida S h a rq m utafakkirlarining 
fikrlari, pedagogik professiogramma, pedagogik qobiliyat, pedagogning 
ak ad em ik , p ersiptiv, n utqiy , ta s h k ilo tc h ilik , a v to rita r, d iq q a tn i 
taq sim lay olish qobiliy atlari, p ed ag o gik x ay o l, p e d ag o g ik ta k t, 
pedagogning o ‘z malakasini oshirishi va u n ing psixologik m asalalari.
Rezyume
Xulosa qilib, shuni aytish joizki, o ‘qituvchining barcha ijobiy, 
umuminsoniy axloq m e’yorlariga mos keluvchi xislatlari katta ahamiyatga 
ega. Agar biz yuqorida qayd etilgan xislatlam i olib qaraydigan b o ls a k , 
bularning barchasi ham o‘ta m uhim om illardir. H atto , o ‘qituvchining 
ta sh q i qiyofasi h am uning o b ro ‘sini s h a k lla n ish ig a t a ’sir e ta d i. 
0 ‘qituvchining ozodaligi, ixcham ligi, u n in g pokizaligi, sa rish ta - 
saranjonligi, sipogarchiligi, uning qiliqlari, o ‘zini chiroyli tu tish i, 
qaddi-qom ati va yurish-turishlari o 'q u v ch ilard a ju d a yaxshi taassu rot 
qoldiradi.

---

S huning u c h u n o ‘qituvchi jam iyatdagi kishiîar bilan doim o 
m uloqotda b o ‘lar ekan, unga barkam ol insonlam i etishtirib berishdek 
m uhim vazifa yuklatilg an ek an , u o ‘z kasbiga xos k o ‘nikm a va 
m alakalam i, tashkilotchilik, gnostik m alakalam i, ijodiy xislatlarni, 
uddaburonlik sifatlarn i yanada shakllantirish borasida doim o o ‘z 
bilimlarini rivojlantirib borishi m uhim dir.