‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Didaktik qobiliyatlar —
b u o ‘quvchilarga o ‘quv m ateriallam i 
a n iq va ravshan tu sh u n tirib , oson qilib etkazib berish, o ‘quvchilarda 
fanga qiziqish uyg‘otib, ularda mustaqil, faol fikrlashni uyg‘ota oladigan 
qobiliyatlardir.
Didaktik qobiliyatlarga ega b o ‘lgan o ‘qituvchi zarurat tug‘ilganda 
qiyin o ‘quv m aterialini o sonro q, m urakkabrog‘ini soddaroq, tushu- 
nishi qiyin b o ‘lganini tu sh u n arliro q qilib o'quvchilarga moslashtirib 
bera oladi. 0 ‘qituvchining m ana shu xislatlarini bilib oigan o ‘quvchilar 
odatda: ,,0 ‘qituvchining eng m uhim tomoni ham uning ham m a narsani 
an iq , ravshan va tush u n arli qilib berishida. Bunday o ‘qituvchining 
q o i i d a m azza qilib o ‘qig in g k e la d i“ ; „ U n isi esa hech narsaga 
yaram aydigan o ‘qituvchi, h e c h ham aniq tushuntirib bera olmas edi“ ; 
, , 0 ‘quv m aterialin i o ld id a tirik odam lar em as, balki qandaydir 
m exanizm lar bordek, zerikarli va noaniq — m ujm al qilib tushuntiradi. 
Biz bunday o ‘qituvchilarni yoqtirm aym iz“ — deydilar.
Hozirgi tushuncham izdagi kasbiy m ahorat, shunchaki bilimlami 
osonroq, ham m abop v a tush u n arli qilib o ‘quvchilar ongiga etkazib 
berish qobiliyatinigina em as, balki, shu bilan birga o ‘quvchilaming 
m ustaqil ishlarini, u lam in g bilish faolligini oqilona va mohirlik bilan 
b o s h q a rib , u la rn i k e ra k li to m o n g a y o ‘n a ltirib tu rish d a n iborat 
qobiliyatni ham o ‘z ichiga oladi.

---

M ana shu qobiliyatlar asosida o ‘quvchilar psixologiyasiga xos 
d o im iy u s ta n o v k a (y o ‘n a ltir is h ) y o ta d i. Q o b iliy a tli p e d a g o g
o ‘quvchilarning tayyorlik darajasini, u lam in g taraqqiyot darajasini 
hisobga oigan holda bolalam íng nim ani bilishi va nim ani bilmasíigini, 
nim alam i allaqachon esdan chiqarganliklarini ta sa w u r qiia oladi.
K o‘pchilik o ‘qituvchilarga, ayniqsa, xafsalasiz o'qituvchilarga, 
o ‘quv m ateriali oddiygina va hech qanday alohida tushuntirish ham da 
izoh berishni talab qilm aydigandek tuyuladi.
Bunday o ‘qituvchilar o ‘quvchilam i em as, balki birinchi galda 
o ‘zlarini nazarda tutib ish olib boradilar. Shuning uchu n ham o ‘quv 
m aterialini o ‘ziga qarab tanlaydilar. Q obiliyatli, tajribaii o ‘qituvchiiar 
esa o ‘zlarini o ‘quvchi o'rniga q o ‘yib, kattalar u c h u n aniq, ravshan va 
tushunarli b o lg a n m aterial o ‘quvchilar uchun noaniq va tushunarsiz 
b o ‘lishi m um kin degan nuqtai nazarda b o ‘ladilar. Shuning uchun ham
bunday o ‘qitu v ch ilar m ate ria ln in g x a ra k teri va uni bayo n etish
usutlarini alohida o ‘ylab ko‘rib rejalashtiradilar. M aterialni bayon etish 
jaray o n id a q o biliyatli o ‘qitu v c h i u c h u n o ‘qu vch ilarn ing q an d ay
tushunayotganiiklari va zarur bo ‘Iganda dais bayonotiga alohida e ’tibor 
berishga intilayotganliklari kabi q ato r belgilariga qarab to ‘g‘ri ta sa w u r 
qilib, xulosa chiqara oladi.
A na sh u n d a y pedagogik q o b iliy a tn i a n iq la sh u c h u n psixolog 
N . G onobolin ju d a qulay test tavsiya etadi. Bu testga ko‘ra bilish 
xarakteridagi m atnda o ‘qituvchining fikri ayrim sinf o ‘quvchilari uchun 
qiyin deb hisoblangan qism larni alohida k o ‘rsatib, nim a uchu n bu 
qism lam ing qiyinligini tushuntirib berish, sh u n d an so‘ng esa m atn ni 
o‘quvchilarga engil va ulam ing o ‘zlashtirishlari uchun qulay qilib tuzish 
tavsiya etiladi.
Qobiliyatli o ‘qituvchi, shu bilan b ir qato rd a, materialni o ‘zlash- 
tirish, o ‘quvchilarga bir oz nafas olib, o ‘zlariga kelib olishlari va o ‘z 
d iqqat-e’tiborlarini bir joyga q o'y ib , ayrim q o ‘zg‘aIishIami ,,so‘n - 
dirib“ , boshq alarn i esa ja d a lla sh tirib , u la m in g b o ‘shashganligini, 
sustligini va íoqaydligini engishlari uchu n zam in tayyorlash zarurligini 
ham nazarda tutadi. Bunday o ‘qituvchi zaru r sharoit yaratilm aguncha 
darsni boshlam aydi. H addan tashqari sh idd at bilan boshlangan dars 
o ‘quvchilarda him oya qiluvchi torm ozlan ishni vujudga keltiradi, m iya 
faoüyati to rm o z la n a d i va o ‘q itu v c h in in g s o ‘zlari etarlicha id ro k
qilinmaydi.