‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

erkin mavzuli, y o ‘naltirilgan va aniq ssenariyli disput
turlari mavjud b o ‘lib, b u tanlangan mavzuga va m unozara guruhlarining 
m u lo q o t tajribasiga bog‘liqdir („ d is p u t“ so'zining Iug‘aviy m a’nosi - 
„fikrlayapm an“ , „ to rtish ay ap m an “ , degan m a’noni bildiradi). Kichik

---

guruhlardagi m unozaralardagi asosiy n arsa — guruh a ’z o la rin in g
tanlangan m avzu xususiyatiga q arab , h a r b irin ing o ‘z fikr m u lo -
hazalarini oxirigacha bayon etish im koniyatlarining borligidir. B u nday
guruhda boshlovchi ham qatorda o ‘tirib, m avzuning yechimi b a ta m o m
hal b o ‘lm aguncha faol m uloqotlam ing ishtirokchisi b o ‘lishi m u m k in . 
Lekin asosiy rol guruhning a ’zolariga yuklanganligini va bevosita a jra - 
lib chiqqan norasm iy lider asosiy bahs yurituvchi b o ‘lishi m um kinligini 
unutm asligi zarur. Bunday m unozaralar turli sharoitda, k o ‘p in c h a
bahs ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda (m asalan, sinfda, tala b ala r 
auditoriyalarida, ish xonalarida v a b .q .) o ‘tkazilsa, maqsadga m u v o fiq
b o ‘ladi.
Agar bahslashuvchilar guruhi od atd agidan kattaroq hajm da ( m a ­
salan, 30 kishigacha) b o ‘lsa, unda m u n o zaran i uyushtirishning o ‘zig a 
xos tom oni bor. Bu holda bahs guruhi shartli ravishda uchga b o iin a d i. 
Birinchi guruh — 
„fikrlarni jam lovchilar“
— 
generatorlar
g u ru h i 
deyiladi; ikkinchisi — 
„tanqidchilar“ va u chinchi guruh — „fikrlarni 
tezlatuvchilar — katalizatorlar“ deb ataladi. H a r bir ajralgan g u ru h - 
ninig o ‘ziga xos funksiyalari bor: „g en erato rlar“ o ‘rtaga ta sh la g a n
m uam m o yoki bahs mavzusi bo‘yicha o ‘zlaridagi barcha fikrlarni o ‘rtaga 
xolis tashlaydilar. G uruh a ’zolaridan biri, lider ulam i jam lab, fik rla r 
ikkiga bo‘lingan taqdirda ham ulami um um lashtirib bayon etadi. S o ‘n g ra 
o ‘yinga „tanqidchilar“ kirishadi. U lam ing vazifasi — eshitgan fikrlariga 
tanqidiy m unosabat bildirish, ya’ni tan q id iy nuqtai n azard an u la r 
ichidagi „m ag‘z in i“ va „puchak“ fikrlarni saralash. S hundan k e y in
vaziyatga qarab, yana so‘z „generatorlar“ ga yoki „katalizatorlar“ g a 
berilishi m um kin. Bildirilgan fikr va takliflarda m abodo hisobga o lin m ay
qolgan jih atlar yoki noo‘rin fikr b o is a , yoki m ohiyatan shu m av z u g a
aloqador b o ig a n , lekin ikkala to m o n hisobga olmagan b iro r j ih a t
aniqlansa, to m o n lar diqqatini aynan shunga qaratishi kerak. S o ‘n g ra
„tezlatuvchilar“ bahsni davom ettirishga ruxsat berib, agar u n i y a k u n
qilish taqo zo qilinsa, ikkala guruhnnig o ‘yiniga xolis baho b e rg a n
holda m unozarani to ‘xtatishi m um kin. U lar, ko ‘pincha ikkala g u ru h
uch un xolis orbitirlar — „hakam lar“ rolini o ‘ynaydilar.
M ak tab d a b ir sin f doirasida yoki ta la b a la r guruhida a x lo q iy
m a ’naviy m avzuda bahs uyushtirganda, yuqoridagi usulni q o i l a s h
im koniyati b o ‘lsa, suhbatdoshlar 
uchburchak shakldagi b e r k sto l
atrofiga o ‘tirishlari mumkin. Demak, bahslashuvchilam ing joylashishlari 
ham b u o ‘rinda m a ’Ium aham iyat kasb etadi.
K atta guruh lard a bahs yoki m u n o za ra uyushtirilganda, b o s h -
lovchining roli, ayniqsa, kattadir. C h u n k i u h a r bir guruhdagi t o r -

---

tishuvlar va fikr alm ashinuvlam ing boshida turm og‘i, kerak b o ‘lsa, 
u la r faoliyatini m aqsadga muvofiq tarzda y o ‘naltirib turm og‘i lozim. 
K ichik guruhdagidan farqli ularoq, katta guruhlarda boshlovchi u yoki 
b u ichki guruhga yon bosm asligi yoki ulam i o ‘zining shaxsiy fikriga 
m ajburan ergashtirmasligi kerak. Aks holda, u o ‘zining faoliyati bilan 
boshqalar tashabbusiga salbiy ta ’sir ko‘rsatishi va bahsning yo‘nalishini 
buzib q o ‘yishi m um kin.
5.4. Interfaol t a ’Iim usullaridan nam unalar