‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

2.5 . Ta’lim -tarbiya psixologiyasi. Tarbiyaning maqsadi,
vazifalari va usullari
0 ‘zlashtirish, t a ’lim , keng m a ’no d a o lg a n d a , o ‘quvchining 
uyushgan bilish faoliyatidir, bu faoliyat idrok, xotira, tafakkur, xayol 
kabi qator bilish jarayonlarini o ‘z ichiga oladi. Ijodiy o ‘zlashtirish sifatida 
o ‘qish, bilim egallash u ch om ilga — nimani o'qitishga, kim va qanday 
o'qitishga, kimni o ‘qitishga bog‘liqdir. 
Birinchidan,
o ‘qishning xarakteri 
o ‘zlashtirilayotgan m aterialga, uning m azm uniga va qanday sistemada 
etkazib berilayotganligiga bog‘liqdir. 
Ikkinchidan,
u o ‘qituvchining 
metodik m ahoratiga va tajribasiga, uning shaxsiy xususiyatlariga, har 
bir ayrim holda q o llan ilad ig an konkret o ‘qitish metodikasiga bog‘- 
liqdir. Nihoyat, o ‘qish jarayoni o ‘qituvchining o ‘ziga xos xususiyatlariga 
ham — uning psixik rivojlanishining (aqliy, em osional, irodaviyjihatdan) 
individual xarakteristikasiga, unda o ‘qishga nisbatan qaror topgan 
munosabatlarga, uning qiziqish-havaslariga bog‘liqdir. Boshqacha qilib 
aytganda, ta’lim jarayoni o ‘quvchiga nimani va qanday qilib o‘rgatish- 
ning oddiy va bir xil natijasi emas, balki sirtdan ta ’sir qildiriladigan 
shart-sharoitlam ing oqibati ham da o‘quvchining individual-psixologik 
xususiyatlariga b o g liq ravishda amalga oshiriladi.
N .D . Levitov fanga o ‘zlashtirishning psixologik kom ponentlari 
degan tushunchani kiritadi. U ana shu kom ponentlar deganda o ‘quvchi 
psixikasining bir-biri b ilan o ‘zaro bog‘langan k o ‘p qirrali tomonlarini 
tushunadi. Uning fikricha, a n a shu kom ponentlarni aktivlashtirmasdan

---

va tegishli tarzda y o ‘naltirm asdan turib, ta ’lim da m aqsadga erishib 
b o lm a y d i. Bunday kom ponentlarga quyidagilar kiradi.
1. 0 ‘quvchilaming o‘qishga ijobiy m unosabatda b o ‘lishi. 0 ‘qishga 
ijobiy m unosabatda b o ‘lish o ‘quv m aterialini to ‘la - to ‘kis o ‘zlashti- 
rishning mutlaqo zarur shartidir. 0 ‘quvchining o ‘qishga m unosabati 
uning o ‘qishga diqqat qilishida, qiziqishida, qiyinchiliklam i bartaraf 
qilish uchun iroda kuchini sarflashga tayyor ekanligida ifodalanadi.
2. M aterial bilan bevosita hissiy tanishish jaray o n lari. 0 ‘quv 
m aterialini o ‘zlashtirishda his etiladigan, k o ‘rgazm ali m aterialning, 
,jo n li m ushohada“ ning roli kattadir. Psixologik n uqtai nazardan 
predm etli, tasviriy va so‘z k o ‘rgazmaliliklari farq qilinadi.
3. Olingan materialni aktiv ravishda qayta ishlash jarayoni b o ‘lgan 
fikrlash jarayoni. 0 ‘quv m aterialni anglash, tu sh u n ish , uni muayyan 
sistemaga kiritish, m uayyan sohalarga oid aloqalam i, fanlar ichidagi 
va fanlararo aloqalam i topa olish va ulam i o 'z a ro b o g ‘lay olish (Yu.A. 
Sam arin fikri b o ‘yicha) — o ‘zlashtirishning navbatdagi eng m uhim
komponentidir.
Tushunish ham isha yangi m aterialni tarkib topib b o ‘lgan asso- 
siasiyalar sistemasiga kiritishni, notanish m aterialni tanish material 
bilan bog‘lashni anglatadi. Sabab-oqibat bog‘lanishlari munosabatlarini 
o ‘iganish o ‘quvchilar uch u n birm uncha qiyinchilik tu g‘diradi, bunga 
sabab, bir to m on d an shuki, h atto bir xildagi oddiy m unosabatlar 
ham ko‘pincha bir to m o n lam a em as (b irdan -b ir sabab - bitta oqibat), 
balki ko‘p tom onlam a bo‘ladi. Bitta sabab ko‘p oqibatlarga ega bo‘ladi 
yoki bitta oqibatni ko‘pgina sabablarvujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi 
tom ondan, bu qiyinchiliklar shu narsa bilan b o g ‘liqki, sabab-oqibat 
bog‘lanishlari ko‘pincha oddiy kuzatish y o ‘li b ila n idrok qilinmaydi, 
balki tafakkur yordam ida aniqlanadi.
4. Qabul qilingan ham da ishlab chiqilgan axborotni esda olib qolish 
va esda saqlash jarayoni. 0 ‘quvchining tafakkuri bilan qabul qilingan 
va qayta ishlangan axborot xotirada saqlanishi lozim . Bu esa istalgan 
bir paytda xotiradagi zahiralardan zarur m a ’lu m o tla r olish va ulam i 
qo ‘llash imkoniyatini beradi.
K o‘pgina psixologlar ta ’lim jarayonini tahlil qilar ekanlar, uni 
etarli darajada boshqarib b o ‘lmaydigan jarayon deb ta ’kidlaydilar. Lekin 
uni butunlay boshqarib bo‘lmaydigan, stbdyali ravishda tarkib topadigan 
jarayon deb atash n o to ‘g‘ri, aks h o ld a b u h ol a n iq m aqsadni ko‘zlab 
ta ’lim berish g‘oyasining o ‘ziga zid b o ‘lar edi.

---

H ozirgi z a m o n pedagogik psixologiya fanida ta ’lim ni oqilona 
intensivlashtirishni, y a’ni o ‘quvchilam ing yoshlariga xos intellektual 
im koniyatlari haqidagi a n ’anaviy tasa w u rlam i o ‘zgartirish, ta ’lim 
oluvchilam ing aqliy taraqqiyot rezervlarini qidirib topish masalalari 
yuzasidan ilm iy izlanishlar olib borilm oqda. Shuningdek, psixologlar 
ta ’lim prosessida o ‘quvchilarda aktiv, mustaqil, ijodiy tafakkum i, m us- 
taqil bilish faoliyatiga, m ustaqil bilim egallashga, yoki b a ’zi hollarda 
o ‘z -o ‘zich a t a ’lim olishga oíd qobiliyatni o ‘stirish choralarini ko‘r- 
m o qdalar. S h u n in g d e k , ta ’lim ni individuallashtirish va differen- 
siyalashning psixologik negizlari ishlab chiqlmoqda. L.V. Zankov ancha 
m ashhur yangi didaktik ta ’lim sistemasini (kichik yoshdagi o ‘quvchilar 
bilan) ishlab chiqdi. Bu sistemaga quyidagi prinsiplar asos qilib olinadi:
1) T a ’lim n i yuqori darajadagi qiyinchiliklar asosida (qiyinchilik 
m ezoniga q a t’iy rioya qilgan h olda) qurish. Faqat ana shunday ta ’lim , 
deb ko‘rsatadi L.V. Zankov, jiddiy aqliy ish olib borish uchun oziq 
berishi h a m d a o ‘quvchilam ing tez va intensiv ravishda rivojlanishiga 
ko'm aklashishi m um kin.
2) M aterialni tez sur’at bilan o ‘tish (yana aqlga to‘g‘ri keladigan 
chegarada); t a ’lim ning bilishga taalluqli tomonining, nazariy bilim - 
lam ing salm og‘ini keskin tarzda oshirish. Materialni egallashga olib 
boradigan y o ‘l — olingan m a ’lum otlam i uzviy o ‘zaro bog'liq holda, 
o ‘quvchining savollariga mustaqil ravishda javob izlash, o‘z-o‘zini nazorat 
qilish va o ‘z - o ‘zini tekshirish yordam ida chuqur anglab olishdir.
K o‘rsatib o ‘tilgan prinsiplarga muvofiq ravishda tashkil etilgan 
eksperim ental t a ’lim shuni k o ‘rsatadiki, o ‘quvchilar ancha chuqur va 
m azm unli bilim olibgina qolm ay, balki ulam ing aqliy faolligi ortadi, 
u lam in g y u q o ri darajadagi in tellek tu al rivojlanishi ta ’m inlanad i, 
o'qishga ijobiy m unosabat tarbiyalanadi.
T a ’lim ning asosi - o ‘qituvchining o ‘quvchilarga etkazadigan m o‘l- 
ko‘l axborotni esda olib qolishi em as (garchi bu muhim vazifa b o l s a ­
da), balki b u axborotni olish jarayo n id a o ‘quvchilaming o ‘zlari faol 
ishtirok etishi, u lam in g m ustaqil fikr yuritishini, mustaqil bilim olish, 
o ‘z -o ‘zicha m a ’lu m o tini oshirish qobiliyatini asta-sekin shakllantirib 
borishdan ib o rat b o ‘lm og‘i kerak. K o ‘pgina psixologlar L.S. Vigotskiy 
to m o n id an an iq la n g an qoida, y a ’ni ta ’lim berish o ‘quvchi q o ‘lga 
kiritib b o ‘lgan rivojlanish darajasini k o ‘zlamasdan, birm uncha olg‘a 
ketishi, o ‘q u v c h in in g tafak k u rig a u n ing mavjud im koniyatlarini 
b irm u n c h a o s h ira d ig a n ta la b la r q o ‘yishi, u erishgan va yaxshi

---

o ‘zlashtirib oigan analitik-sintetik faoliyat darajasini talab qiiishi kerak 
degan qoidaga asoslanadilar. L.S.Vigotskiy ta ’lim n ing aqliy rivoj- 
lanishidagi etakchi rolini ta ’kidlar ekan, ta ’lim o ‘q u v ch inin g rivoj- 
lanishidagi kechagi kunga em as, balki ertangi kunga tay an m o g ‘i lozim, 
deb hisoblagan edi. T a ’lim rivojlanishning faqat tugallangan darajasi 
asosida ko‘riImasdan, aw alo, hali unchalik tarkib topm agan (va shunday 
ta ’lim ta ’siri ostida tarkib topayotgan) narsalarga ta y a n m o g ‘i lozim.
L.S. Vigotskiy boladagi aqliy rivojlanishning 2 darajasi haqidagi 
qoidani ifodalab beradi. B irinchi daraja, L.S. Vigotskiy aytganidek, 
aktual rivojlamsh darajasi — o ‘quvchi tayyorgarligining m avjud darajasi 
b o ‘lib, u o ‘quvchining q and ay topshiriqlam i to ‘la m ustaqil bajara 
olishi bilan xarakterlanadi. A ncha yuqori b o ‘Jgan ikkinchi daraja (uni 
Vigotskiy eng yaqin rivojlanish zonasi deb atagan) b o laning nim ani 
m ustaqil bajara olmasligini, lekin ozroq yordam bilan (y o ‘l-y o ‘riq 
beruvchi savollar, aytib b erish lar, ishora qilishlar, u m u m iy k o ‘r- 
sa tm a la r berish va h o k azo ) n im an in g u d d a sid a n c h iq a olishini 
k o ‘rsatadi. L.S.Vigotskiy, bola bugun kattalar, o ‘qituvchi yordam ida 
bajarayotgan narsani ertaga m ustaqil ravishda o ‘zi bajaradi, eng yaqin 
rivojlanish zonasiga kirgan narsalar, ta ’lim prosessida aktual rivojlanish 
darajasiga o ‘tadi deb ta’kidlagan edi.
„Faol tafakkur“ , „m ustaqil tafakkur“ va „ijodiy tafakku r“ tushun- 
chalari o ‘rtasidagi m unosabatni konsentrik doiralar shaklida belgilash 
m um kin. Bu tushunchalar tafakkum ing turli darajalari b o ‘lib, ulam ing 
h a rb iri