‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

senzitiv davrlar
deb ataladi. (L.S. Vigotskiy, A .N . Leontev). 
Bunday senzitivlik davrining mavjudligiga m iyaning organik jihatdan 
etilish qonuniyati ham , ayrim psixik jarayonlar va xususiyatlar ham, 
hayotiy tajriba ham sabab b o ‘ladi.
2
.
9
. 
„Tarbiyasi qiyîn“ bolalar psixologiyasi
„Tarbiyasi qiyin“ bolalar pedagogik qarovsizlik natijasidir.
L.S. V igotskiy fikricha, „qiy in “ o ‘sm ir h a y o ti m un o sab atlar 
xarakterining natijasidir.
Bular a w a lo qaysar, injiq bolalar, ulam i qiziqarli faoliyat turiga 
tortish ulam i tarbiyalashning asosiy usullaridan biridir.
Ularning m a’lum bir qism i intizomsiz, qo‘poi bolalardir. U lam ing 
aktivligini m aqsadga muvofiq o ‘zgartirish, ularga b a ’zi huquqlam i 
berish y o ‘li bilan ularga t a ’sir o ‘tkazish m u m k in . Psixologiyada 
„Tarbiyasi qiyin“ bolalam ing bir qancha klassifikatsiyalari mavjud.
Birinchi guruh — ijtimoiy salbiy mustahkam qarashlari ega bolalar.
Ikkinchi guruh — qonunbuzarlarga taqlid qiluvchilar.
U chinchi guruh — ijobiy va salbiy xulq-atvor stereotiplari o ‘rtasida 
ikkilanuvchi, o ‘z xatolarini tushunuvchi bolalardir.
T o ‘rtinchi guruh — irodali bolalarga bo ‘ysunuvchilar.
Beshinchi guruh — qonunbuzarlik yo‘liga tasodifan kirib qolganlar.

---

S huni aytish lozim ki, tarbiyasi og‘ir bolalar uchun ular yasha- 
yotgan m u h it, oila, ular o ‘qiyotgan jam oa, sinfning roli ju d a kattadir.
Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvni o ‘rganish jarayoni sifatida qara- 
ladigan yosh psixologiyasida olingan natijalarga asoslanadi: bola o ‘zini 
egosentrik em as, balki tarbiyali tutishi uchun tarbiyalanganlik qanday 
rag‘batlantirilishi kerak? Tarbiya o ‘z mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy jihatdan 
ijobiy ehtiyo jlam i hosil qilishdir. A gar ta'lim shaxsning ongini shakl- 
lantirish b o ‘lsa, tarbiya uning ongsizlik sferasiga ta’sir etishdir. Bolalarga 
ularni tarbiyalaydiganlarga hissiy yaqinlik xos. Odatda 6 oylik bolalar 
unga g‘am xo‘rlik qiladigan ota-onasiga bog‘lanib qoladilar. O ta-onaning 
oldida b o ‘lish, u lar bilan m uloqotda bo‘lish bolalarga ju d a yoqadi, 
u la rn in g y o ‘qligi b olaga y o q m ay d i. O ta-o n an in g g ‘am x o ‘rligini 
bildiradigan so ‘zlar, xatti-harakatlar bola uchun juda katta aham iyatga 
ega, uni erkalam aslik, suymaslik salbiy ahamiyatga ega b o ‘Iadi. Xulq- 
atvom ing dastlabki ijtimoiylashuvi xuddi shu o ‘rganish jarayoni orqali 
sodir b o ‘lishi m um kin: xulq-atvom ing istalgan shakllari g‘am xo‘rlik 
va e ’tib o r b ila n ta q d irla n a d i, ku tilm ag an shakllari esa q o kllab- 
q u w atlan m ay d i. Lekin, yaxshi xulq-atvom i rag‘batlantirish va yom on 
x u lq -a tv o r u c h u n ja z o la sh axloq iy ijtim oiylashuvning kichik bir 
qismidir.
B olalam i tarbiyalash sam aradorligini oshirishda a n ’ana va urf- 
o d atlam in g roli kattadir.
X alq u rf-o d a tla ri, a n ’an alari va m arosim lari katta tarbiyaviy 
aham iyatga egadir. U lar od am lam i bir-biriga yaqinlashtiradi, d o ‘stlik, 
birodarlik h is-tu y g ‘ularini rivojlantiradi. Bular o ‘z navbatida yoshlar 
u c h u n ibrat nam unasin i o ‘taydi.
M ustaqil jam iy atning baxt-saodati yo'lida halol m ehnat qilish, 
jam iy at boyligini saqlash va ko ‘paytirish yo‘lida har bir kishining 
tinm ay g la m x o lrlik qilishi, ijtim oiy burchni yaxshi anglash, jam iyat 
hayotida va shaxsiy h ayotda halollik va rostgo‘ylik, axloqiy sofdillik, 
odam iylik va kam tarlik, milliy va irqiy adovatlarga aslo yo‘l q o ‘ymaslik 
va shu kabilar tarbiya jarayonining m uhim xislatlaridir.
T arbiya jaray o n id a g‘am xo‘rlikning funksiyasi kattadir. Bolalar 
b efarq o ta -o n a la rg a nisbatan g ‘a m x o ‘r ota-onaga k o 'p ro q taqlid 
qiladilar. G ‘a m x o ‘r o ta -o n a la r bolaning salbiy xulq-atvorini q o ‘llab- 
q u w a tla m a g a n d a b o la o ‘z x atti-harakatlarining oqibatini ertaro q
anglaydi.
Tarbiyaviy jarayonni amalga oshirishda g‘amxo‘rlik bilan bir qatorda 
yaxshi k o ‘rishga asoslangan intizom ga rioya qilish zarurdir. Bu bola

---

bilan doim iy m uloqotni — tu sh u n tirish n i, m uhokam a qilishni, agar 
bolaning xulq-atvori shuni talab qilsa, og‘zaki tanbeh b erishn i, yaxshi 
xulq-atvor uchun taqdirlashni n azard a tutadi.
Tarbiyajarayonining