‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Nutqli ta ’sir etish texnikasi
N utqli ta ’sir etish texnikasi deyilganda, ichki ishlar organ x o - 
dim larining fuqarolarga so‘z vositasida ta ’sir etishi tushuniladi. B u n d a
xodim ning nutqi o ‘ziga xosligi, aniqligi, to ‘g ‘riligi, ravonligi, m a n - 
tiqiyligi va ta ’sirchanligi bilan tavsiflanadi.
Nutqli ta 'sir etish texnikasining elementlari:
N utqli ta ’sir etish texnikasining elem entlariga quyidagilar kiradi:
— ovoz vositalariga ega b o ‘lish, y a’ni talaffuz va pauza saq lash
ham da nutqning m azm uniga e ’tib or berish;
— ichki yashirin dialogik n u tq usuli orqali fikr yuritish;
— n u tq ni m antiqiy tuzish usuli;
— nutqning mantiqiy m azm uniga diqqatni qaratish usuli;
— nutqning obrazliligi;
— nutqning ifodali ravishda aks ettirilishi;
— savollar qo'yish, ishontirish, asoslash texnikasi;
— o ‘rinli hazil-m utoyiba ishlatish.
Nutqsiz ta ’sir etish texnikasi
— qarash;
— m im ika;
— im o-ishoralar;
— shaxslam ing tan a harakatlari;
— kom m unikativ fazoni dars jaray o n id a idrok qilish usuli;
— pedagogik m uom ala tarzini o ‘zgartirish usuli:
Pedagogning pedagogik m ad a n iy ati bilan bir qatord a, u n in g
intellektual potensiallari (im koniyatlari) ham m uhim rol o ‘y n ay d i. 
C hunki, pedagogik faoliyati ja ra y o n id a kom pleks ishlam i a m a lg a
oshirishda pedagogning aqliy q o b iliy ati vazifaning qay d a ra ja d a
bajarilishini belgilab beradi.
2.8. T a ’lim -tarbiya va rivojlanish o‘rtasidagi o ‘zaro 
m unosabat muammosi
Psixologiya fanida zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson shaxsi- 
ning tarkib topishida ta’lim va tarbiya bilan rivojlanish o‘rtasidagi o ‘zaro 
munosabat muammosi keng doirada m uhokam a mavzusiga aylanmoqda.

---

Rivojlanish deganda, odatda hodisalaming h ar ikki turi tushuniladi 
va bu tushunchalar b ir-b iri bilan cham barchas bog ‘liqdir: 1) miyaning 
biologik, organik etilishi, uning anatom ik-fiziologik tuzilishi jihatidan 
etilishi; 2) psixik (aqliy) rivojlanishning m a ’lum o ‘sish darajalari 
sifatidagi, o ‘ziga xos aqliy etilish sifatidagi psixik rivojlanishi.
0 ‘z -o ‘zidan m a’lum ki, aqliy rivojlanish m iya tuzilishining biologik 
echim i bilan b og'liqdir va bu xususiyat ta ’lim -tarbiya ishlarida albatta 
hisobga olinishi lozim, chunki ta ’lim miyaning organik jihatdan etilishini 
inkor eta olmaydi. B iroq, m iya tuzilishining organik jihatdan etilishini 
m uhitga, ta’lim -tarbiyaga m utlaqo bog‘lanm agan holda o ‘zining qat’iy 
biologik qonunlari asosida sodir bo'ladi, deb b o ‘lmaydi. M uhit, ta’lim- 
tarbiya va tegishli m ashq, m iya tuzilishining organik jihatdan etilishiga 
yordam beradi.
Bu jarayonda ta ’lim qanday mavqega ega? T a ’lim rivojlanishga 
nisbatan etakchi vazifani bajaradim i yoki aksincha? Bu m uam m oning 
hal qilinishi ta ’lim ja ra y o n in in g m azm uni va m etodikasini, o ‘quv 
dasturlari va darsliklam ing m azm unini belgilab beradi.
Bu borada nem is psixologi V. Shtem: ta ’lim psixik rivojlanishning 
orqasidan boradi va u n g a m oslashadi, degan fikm i olg‘a surgan edi. Bu 
fikrga qaram a-q arshi ru s psixologi L.S.Vigotskiy bolaning psixik 
rivojlanishida ta ’lim va tarbiyaning etakchilik roli bor, degan qoidani 
birinchi b o lib ilgari surdi va uni ta ’lim rivojlanishdan oldinda boradi 
va rivojlanishni o ‘z o rq asid an ergashtirib oiib boradi, deb aniq ifodalab 
beradi.
Yuqorida bayon q ilin g an birinchi fikrga m uvofiq ta ’lim faqat 
rivojlanish tom on idan erishilgan narsalardan foydalanadi. Shuning 
uchun aqliy jih atd an etilish jarayoniga aralashm aslik, unga xalaqit 
bermaslik, balki ta ’lim u c h u n imkoniyat etilguncha chidam bilan kutib 
turish kerak.
Shveysariyalik psixolog J. Piajening nazariyasi ham ayni shu g‘oya- 
la r bilan yo‘g‘rilgandir.
J. Piajening fikricha, bolaning aqliy o ‘sishi o ‘zining ichki qonunlari 
asosida rivojlana borib, sifat jih atd an o ‘ziga xos bir qator genetik 
bosqichlarni bosib o ‘tadi. T a ’lim — bu aqliy etilish jarayonini faqat 
b ir qadar tezlatishga yoki sekinlashtirishga qobildir, lekin u aqliy 
jih a td a n etilish jarayo n iga h ech qanday jiddiy ta ’sir ko‘rsata olmaydi. 
D em ak, ta ’lim rivojlanish qonunlariga b o ‘ysunishi kerak. Masalan, 
bolada mantiqiy tafak k u r etilm ay turib, uni m antiqiy fikr yuritishga 
58

---

o ‘rgatish foydasizdir. T a’lim ning turli bosqichlari bolaning tegishli 
psixologik im koniyatlari pishib etiladigan m uayyan yoshidan qat’iy 
nazar, bog‘liqligi ana shundan kelib chiqadi.
T a ’kidlash jo iz k i, t a ’lim e ta k c h i ro ln i b a ja ra d i, t a ’lim va 
rivojlanish esa o‘zaro bir-biriga bog‘liqdir. U lar alohida sodir bo ‘ladigan 
ikki jarayon bo‘lmay, balki bir b utun jarayondir, T a ’limsiz to ‘la aqliy 
rivojlanish b o ‘lishi m um kin emas. T a’lim rivojlanishga turtki b o ‘ladi, 
rivojlanishni o ‘z ortidan ergashtirib boradi. Z a ru r sharoit tug‘ilganda 
ta ’lim m antiqiy fikriash malakasini tarkib toptiradi va tegishli aqliy 
rivojlanish uchun zam in b o la d i. Lekin, t a ’lim rivojlanishga turtki 
b o ‘lish bilan bir vaqtda o ‘zi rivojlanishga tay an ad i, erishilgan rivoj­
lanish darajasining xususiyatlarini, rivojlanishning ichki qoidalarini, 
albatta, inobatga oladi. T a’lim ning im koniyatlari ju d a keng bo ‘lsa-da, 
biroq cheksiz emas.
Yirik rus psixologi L.S. Vigotskiy ta ’lim va taraqqiyot muammosiga 
ijtim oiy-tarixiy ja ra y o n n u q ta i-n a z a rid a n y o n d a s h ib , b ilim larn i 
o ‘zlashtirish insoniyatning tarixiy taraqqiyotida yaratilgan m adaniyatda 
ishtirok etish jarayonidir, deb ta ’kidlaydi, U olg‘a surgan psixik 
fiinksiyalar taraqqiyotining m adaniy-tarixiy nazariyasiga ko ‘ra, psixik 
faoliyat taraqqiyoti uning „tabiiy“ shaklini bevosita qayta qurgan holda, 
turli alom atlar bilan aw al tashqi, so‘ng ichki ifodalanishni nazarda 
tutib, „m adaniy“ shaklini egallash tushuniladi.
Shu m unosabat bilan L.S. Vigotskiyning psixologiyaga kiritgan 
„psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi“ tu shunchasi m uhim aham iyat 
kasb etadi. Buning asl m ohiyati, bolaning m ustaqil faoliyati kattalar 
bilan hamkorlikda, uning rahbarligida am alga oshiriladi. L.S. Vigotskiy 
to m o n id an kiritilgan „psixik ta ra q q iy o tn in g e n g y aqin z o n a si“ 
tushunchasi „ ta ’lim taraqqiyotdan old inda b o ra d i“ degan um um iy 
qoidaning yaqqol m azm unini tushunish u c h u n im koniyat yaratadi.
E. Tom dayk va J. Piajening ta ’lim bilan taraqqiyotni ayni bir narsa 
deb tushuntirishiga qaram ay L.S. Vigotskiy: „ B o la taraqqiyotini h ech
m ahal o ‘quv m askani ta ’lim idan tash q arid ag i soya deb hisoblash 
m umkin emas“ - deb ta ’kidlaydi. Bundan tashqari, ta ’lim va taraqqiyot 
b ir-b irig a to b e b o ‘lm ag an ja r a y o n la r d ir - d e g a n y o ‘n a lis h d a g i 
psixologlami ham u qattiq tanqid qiladi.
P.P. Blonskiy ta’limning bola taraqqiyotidagi o ‘miga alohida ahamiyat 
beradi. Shuning uchun u o ‘quvchilam ing aqliy rivojlanishi to ‘g‘rid an- 
to ‘g‘ri o‘quv maskani dasturi m azm uniga b o g 'liq ekanligini ta ’kidlaydi.

---

Uning fikricha, ta ’lim jarayonida bolalar m a ’lum qoida asosida faoliyat 
qilishga odatlanadilar. T a’lim ta’siri natijasida o ‘quvchilarda o‘z-o ‘zini va 
o‘zining aqliy faoliyatini nazorat qilish yuzaga keladi. Shuningdek, 
psixolog-olimlardan V.V. Davidov, 
P.Ya. G alperin, D.B. Elkonin, 
N .A . M e n c h in sk a y a , A.A. L yublinskaya, E .G . G ‘oziyevlar o ‘z 
tadqiqotlarida ta ’lim ning taraqqiyotdagi etakchi rolini ta'kidlashadi.
Psixik taraqqiyotning omillari va sharoitlari aniqlab olingan taqdirda 
h am , psixikada yuzaga keladigan o ‘zgarishIaming m anbalari, psixik 
rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar nim alardan iborat, degan 
savolning tug‘ilishi, tabiiydir.
B olaning psixik rivojlanishini h arak atg a keltiruvchi k u c h la r 
m urakkab va turli-tum andir. Rivojlanishning m ohiyati qaram a-qar- 
shiliklar kurashidan, ichki ziddiyatlar, bolaning psixik rivojlanishini 
bevosita harakatga keltiruvchi kuchlar, ta'lim va tarbiya jarayonida yuzaga 
keladigan h am d a b a rta ra f qilinadigan eskilik va yangilik o ‘rtasidagi 
q a ra m a -q a rs h ilik la rd a n iboratdir. B unday ziddiyatlarga faoliyat 
to m on idan yuzaga keladigan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish 
im k o n iy atlari o ‘rtasidag i ziddiyatlar; b o lan in g o ‘sib b o rayo tgan
jism on iy va ruh iy im koniyatlari bilan eski, tarkib topgan o ‘zaro 
m unosabat shakllari va faoliyat turlari o ‘rtasidagi ziddiyatlar; jam iyat, 
jam o a , katta o d a m la r tom onidan k undan-kunga ortib borayotgan 
ta la b la r b ila n psix ik taraq q iy o tn in g m a z k u r darajasi o ‘rtasidagi 
ziddiyatlar kiradi. M asalan, kichik o ‘quv maskani yoshidagi o ‘quvchida 
m ustaqil irodaviy faoliyatga nisbatan b o ‘lgan tayyorlik bilan xatti- 
harakatlarning mavjud vaziyatga yoki bevosita ichki kechinm alarga 
bog‘liqligi o ‘rtasida ziddiyat mavjuddir. 0 ‘sm irlarda esa eng kuchli 
ziddiyatlar b ir to m o n d a n , uning o ‘ziga o ‘zi baho berishi va o ‘z 
talablari darajasi va ikkinchi tom ondan, atrofdagilam ing unga nisbatan 
b o ig a n m u no sab atlari haqidagi ichki kechinm asi o ‘rtasida, sh u ­
ningdek, o ‘zining jam oadagi real mavqei to ‘g ‘risidagi ichki kechinm asi 
o ‘rtasida; katta o dam lar hayotida to ‘la huquqli a ’zo sifatida qatnashishi 
ehtiyoji bilan bunga o ‘z imkoniyatlarining m os kelmasligi o ‘rtasida 
paydo b o ia d i.
K o‘rsatilgan barcha ziddiyatlar birm uncha yuqori darajadagi psixik 
faoliyatlami tarkib toptirish orqali bartaraf qilinadi. Natijada bola psixik 
rivojlanishning y a n a d a yuksakroq b osqichiga k o ‘tariladi. Ehtiyoj 
qondiriladi — ziddiyat yo‘qoladi. Biroq, qondirilgan ehtiyoj yangi 
ehtiyojni tug'diradi. Bu ziddiyat boshqa bir ziddiyat bilan alm ashinadi, 
taraqqiyot davom etadi.

---

Rivojtanish faqat so f m iq d o r o ‘zgarishlari ja ra y o n id a n , ya’ni 
qandaydir psixik hodisalarning, xususiyat va sifatlam ing k o ‘payishi 
yoki kam ayishidan iborat b o ‘lib qolm ay, balki sifat jih a td a n yangi 
xususiyatlam ing, ya’ni yangidan hosil qilingan sifatlam in g paydo 
b o ‘lishi bilan bogMiqdir.
Psixologlar psixik rivojlanishning um um iy q onuniyatlari borligini 
qayd etib ko‘rsatm oqdalar. Biroq m uhit ta ’siriga nisbatan bu qo- 
n u n iy atlar ikkilam chidir, ch u n k i bu q o n u n iy a tia m in g o ‘ziga xos 
xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatga va tarbiyaga bogMiqdir. M ana 
shunday um um iy qonuniyatlarga birinchi navbatda psixik rivojlanish­
ning notekisligi kiradi. Buning m ohiyati shundan iboratki, h ar qanday 
sharoitda, hatto ta ’lim va tarbiyaning eng qulay sharoitlarida ham 
shaxsning turli psixik belgilari, funksiyalari va xususiyatlari rivojla­
nishning bitta darajasida to‘xtab turmaydi. Bolaning ayrim yosh davrlarida 
psixikaning u yoki bu yo‘nalishlarida rivojlanish u c h u n nihoyatda qulay 
sharoitlar paydo b o ‘ladi va bu sharoitlam ing b a ’zilari vaqtinchalik, 
o 4tkinchi xarakterda bo‘ladi. U yoki bu psixik xususiyatlar va sifatlaming 
rivojlanishi uchun eng qulay sharoitlar b o ‘lgan a n a shunday yosh 
davrlari