‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Tarbiya bu bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy jarayon bo ‘lib, u
to ‘rtga b o ‘linadi.
1. Taibiyalash o ‘qitish jaray o n id a o lib boriladi va uning b a rc h a
shakl va usullari taibiyaning m azm unini yoritishga harakat qiladi, bunga
S.L. Rubinshteyning ,,0 ‘qitish orqali b iz tarbiyalaym iz, tarbiyalash 
orqali o ‘qitam iz fikrlarini misol qilishim iz m u m k in “degan. U sh b u n i

---

m azm uníni tahlil qiladigan bo'lsak tarbiya o ‘qitishning mazmuniga 
kiradi.
2. Taibiya m a’lum bir muassasa tashkilotlarida olib boriladi, masalan 
har-xil to ‘garaklarda, ja m o a t ishlarida, turli yo ‘nalishlarda m ehnat 
qilish oqibatida. Bu jo y d a tarbiyaning m azm un — m ohiyatini ochib 
berishga barcha shakl va usullar xizmat qiladi.
3.Tarbiya t a ’lim jara y o n id a n tashqarida am alga oshiriladi, oilada, 
m ehnat jam oasida, gu ruhda, jam o at muassasalarida, bu joylarda ta ’lim 
olib borilishi m um kin, lek in reja asosida emas.
4.Tarbiya boshqa m uassasalarda olib boriladi, m asalan: klublar, 
m adaniyat uylarida, h a r xil to ‘garaklarda, b u erda ta ’lim epizodik 
xarakterga ega bo ‘Iadi.
T asaw ur qiling: ilm li, k atta ixtirolarga qurbi etadigan, qonunlarni 
yaxshi o ‘zlashtirgan m utaxassis m a’naviyatsiz, tarbiyasiz, ahloqsiz 
b o ‘lsa n im a b o ‘lishi m um kin? U o4z manfaatini o ‘ylaydi, Vatan uchun 
b iro r narsa qurbon qila olm aydi, chunki u xudbin. U nda m ehr-oqibat, 
fidoyilik, vatanparvarlik, m illiy g ‘urur yo‘q. U m uhtojlarga yordam 
berm aydi, chunki un d a tarbiya shakllanmagan.
X ulq-atvor va od atn i shakllantirish, m a ’lum ki, odam ongining 
yuksak belgilaridan biri — uning o ‘zini anglashidir. Odam ning o‘zini 
anglashi, o ‘z navbatida, shaxsning muhim belgisi hisoblanadi. Odam 
o ‘z tevarak-atrofídagi o lam n i biluvchi va shu olam ga ta ’sir etuvchi 
sub’ektdir. Odamning idrok etadigan, tasaw ur qiladigan narsalari uning 
uchu n o b ’ektdir. Ana shu nuqtai-nazardart olganda, odam ning o ‘zini 
anglashi sub’ektiv ravishda o ‘zini „m en “ deb his qilishida ifodalanadi.
O dam ijtimoiy zot b o ‘lganligidan unga o ‘zligini anglash qobiliyati 
xosdir. Faqat ijtim oiy h a y o td a , o ‘zga kishilar bilan qiladigan har 
tu rli m unosabatlarda o d a m n in g o ‘zini anglashi, o ‘zini „m en“ deb 
bilishi vujudga keladi va taraq q iy etadi. O dam o ‘zini alohida shaxs 
sifatida kim deb bilishi, o ‘zin in g o‘tmishi va kelajagini, o ‘z huquq va 
burchini va nihoyat o ‘zin ing fazilat ham da kam chilíklarini anglashi 
o ‘zini anglashiga kiradi.
Inson tabiatini o ‘zgartiradigan, uning shaxsining tarkib topishiga 
ta 's ir qiladigan kuch ijtim oiy om illar yoki boshqacha qilib aytganda, 
jam iyat ishlab chiqarish kuch lari ham da ishlab chiqarish m unosa- 
batlarining o ‘sishi va o ‘zg arishidir. B undan tashq ari, yana inson 
shaxsining tarkib topishiga t a ’sir qiluvchi kuchli om il — inson orttirgan 
tajribalam ing tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qi-

---

lib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo ‘lib, u kishining 
individual hayoti davom ida m a’lum konkret om illarning ta ’siri ostida 
sekin-asta tarkib topadi. Umiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta 
faktorlar ta ’sirida tarkib topadi. U lardan birinchisi, odam tug‘ilib 
o ‘sadigan tashqi ijtim oiy m uhitning ta ’siri b o ‘lsa, ikkinchisi, odam ga 
uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta ’lim-tarbiyaning 
ta ’siridir va nihoyat, uchinchisi, odam ga nasliy yo‘l bilan beradigan 
irsiy om illarning ta ’siridir.
Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida 
tashqi, ijtimoiy m uhit va tarbiyaning roli haï qiluvchi aham iyatga 
egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o ‘tgani- 
m izdek, faqat shu ikkita faktorga em as, balki u ch inch i b ir faktorga 
ham bogliqdir. Bu faktor nasliy yo‘l bilan ayrim anatom ik va biologik 
xususiyatlaming ta ’siridir. Odam ga nasliy y o ‘l bilan ayrim anatom ik va 
biologik xususiyatlar beriladi. Masalan: tanasining tuzilishi, sochi va 
k o ‘zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‘m a 
ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik 
kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning 
aqliy to m o n lari b ila n b o g 'liq b o ‘lgan sifa tla ri nasliy y o i b ila n
berilm aydi. N ihoyat, nodir hollarda ay rim qobiliyatlar, m asaJan, 
musiqa, m atem atika qobiliyatlar nasliy yo ‘l bilan berilishi m um kin. 
Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni ro ‘yobga chiqishi 
uch u n albatta, m a’lum sharoit bo'lishi kerak.
Hozirgi kunda xalqimiz orasidan etishib chiqqan iste’dodli olim lar, 
m uhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jam o at arboblari, 
iste’dodli artistlar, rassom lar va boshqa kishilarim izga nasliy yo‘l bilan 
berilgan barcha imkoniyatlarning ro ‘yobga chiqishi uchun h ar q an d a y
sharoit maydonga kelganligini dalili b o ‘la oladi.
Shuning uchun ham , xalq pedagogikasida tarbiyaning m ayd a- 
chuydasi, y a’ni birlam chi-ikkilam chi sohasi b o ‘lmaydi: ham m a narsa 
hisobga olinishi kerak, ayni chog‘da tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, 
m urakkab tom onlari e ’tiborga olingan h o ld a, etti o ‘lchab b ir kesishga 
am al qilinadi. Xarakterli tom oni xalq pedagogikasining, bugun v a 
e rtani o ‘yIab ish tutiladi, bundan tash q ari tarbiyanin g o ‘tm ish in i 
h am unutm aslik, bugunning qadriga etishlik, kelajakka um id asn osida 
olib boradi.
Xalq pedagogikasining yana bir ibratli jih a ti bor, b u hayot, ta b ia t 
va jamiyatdagi har bir voqea — hodisa, p red m e t, k o ‘rinish, qisqasi, 
jonli-jonsiz neki bor, undan unum li foydalanishdir.

---

0 ‘m iga kelganda xalq pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta ’sir, 
ibrat nam unasi, tajriba natijalari, tasdiqlash h am alohida o ‘rin tutishini 
aytib o ‘tish zarur.
Xalq b iso tid ag i eng yaqin tabarruk so ‘zlar — duo, olqishlar 
xalq tarbiyasiga qaratiladi. Xalq pedagogikasida yaxshi so‘z, duo, ol- 
qishning ta ’sir k u chi, tarbiyaviy ahamiyati, inson m a’naviy ustuvorligi, 
iym on-e’tiqod butunligiga alohida aham iyat beriladi.
X alq p e d ag o g ik asi iqtidorli shaxslar yoki ja m o a to m o n id a n
yaratilmagan, balki o 'sh a iqtidorli savodli shaxslar tom onidan qog‘ozga 
tushirilib saqlanib qolingan, masalan Al-Buxoriyning hadislarini olib 
ko‘raylik.
Endi savol tu g ‘ilishi m umkin, xalq pedagogikasining bunchalik 
ta ’sir kuchi, aham iyati nimada? Yashovchanligi, „um ri“ ning b u n ­
chalik uzoq m u d d a tla r bilan o ‘lchanishi, uni hech qanday kuch- 
qudrat bilan tenglashtirib b o ‘lmasligining boisi qayerda?
B irin ch id an , uning hayotligi, ta ’sirchanligi, serqirra, se rm a ’- 
noligida b o ‘lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tom onidan mavjud 
hayot jaray o n id a jo n li a n ’analarida yaratilishi, yashashi, hayot, inson 
m uam m olarini qam rab olishi, tarbiyaning eng dolzarb m asalalarini 
echilishi hal qilishga qaratilgani, uchinchidan, um um insoniy y o ‘na- 
lishga, u m um bashariy g‘oya maqsadlariga qaratilgan b o ‘lganligidir. 
Shuning uch u n h a m , xalq pedagogikasini turli to ‘fon b o ‘ronlardan, 
ur-yiqitlardan e s o n -o m o n qolganlari bugungi kungacha etib kelgan.
H ar q and ay boylikning nihoyasi bo‘ladi, oltin, zar, zarga o ‘ra- 
lishning um ri qisqa, binolar qulashi, nurashi, sulolalar kelib-ketishi, 
avlodlar k etid a n yangilari kelishi tabiiy, am m o , xalq pedagogikasi 
hayqirib oquvchi daryodek uyg‘oq, quyosh taftidek issiq, oy nuriday 
nurafshon.
Xalq pedagogikasidan foydalanishda