Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

— ҳаётининг биринчи йилидан 
3 ёшгача: зотилжам, кўк
йўтал, диспепсия, дизентерия касалликлари билан оғриганми?
Шунингдек болада қандайдир туғма касалликлар бор ёки йўқ-
лиги аниқланади.
Артикуляцион аппаратни текш ириш . Артикуляцион аппа- 
ратни текш ириш дан асосий м ақсад товуш лар талаф ф узидаги 
кам чиликларга сабаб бўлувчи артикуляцион аъзолар тузили- 
шидаги яққол иф одалангаи камчиликларни аниқлаш дан иборат. 
Артикуляцион аппарат тузилишини текш йриш да қуйидагиларга 
эътибор берилади:
л аб л ар — йўғон, ингичка, юқори лабнинг калта бўлиши, лаб- 
даги ёриқлар;
тил — макроглоссия, кичкина ёки, аксинча, ж уда катта бў- 
лиши, тил тагидаги юганчанинг кал та бўлиши;
ж а ғл а р — прогения, прогнатия;
тиш лар — йўқ бўлиши, ораси 
очйқ
 
бўлиши, 
ён 
очиқ прикус- 
л ар ;
қаттиқ танглай — баланд, паст, тор ва ёриқларнинг бўлиши;
юмшоқ танглай — калта, иккига бўлинган, йўқ бўлиши.
Сўнгра артикуляцион аппарат аъзоларининг ҳаракатчанлиги 
текш ирилади. Бунда лаб, пастки ж ағ, тил, юмшоқ танглай 
м аш қларидан ф ойдаланилади. М асалан:
Л аб м аш қлари: кулги ҳолатига келтириш — тинч ҳолат; ол- 
динга чўччайтириш — тинч ҳолат; кулги ҳолатига келтириш, ол- 
динга чўччайтириш — тинч ҳолат. 
. .
П астки ж а ғ учун м аш қлар: оғизн« катта очиш, оғизни очиқ 
ҳолда бир-икки д ақи қагач а уш лаб туриш — оғизни ёпиш; оғиз-

---

ни катта очиш, пастки ж ағни ўнг ва чап томонга ҳар акатл ан - 
тириш — тинч ҳолат.
Тил м аш қлари: тилни кенг ҳолатда кўрсатиш — оғизга кир- 
гизиш, тилни кенг ҳолатда пастки лаб устига қўйиш, юқори 
лаб томон кўтариш — тилни оғизга киргизиш; оғизни очиш ва 
н авбатм а-навбат тилни кенг ва тор ҳолда кўрсатиш, тилни тор 
ҳолда тутиб, юқори лабни ялаш ; шу ҳолда тутиб, уни оғизнинг 
чап ва ўнг бурчакларига ҳаракатлантириш : оғизни очиш, Тилни 
сўриб қаттиқ танглайга теккизиш ва куч билан тортиб олиш. 
Б у м аш қларни бир неча м арта қайтариш .
Ю мшоқ танглай маш қлари: тилни пастки лаб устига қўйган 
ҳолда эснаш , йўталиш типидаги м аш қлар; «а» — унлисини ав- 
вал чўзиб, кейин бўлиб-бўлиб тал аф ф уз қилиш, «а» — унлисини 
қаттиқ талаф ф уз қилиш.
М аш қлар тақлид асосида оғзаки кўрсатм а бўйича баж ари- 
лади. Артикуляцион аппарат аъзоларининг ҳаракатчанлигини 
текшириш ж араён ида ҳаракатнинг бор ёки йўқлиги, ҳаракат- 
нинг баж арилиш дараж аси (тўлиқ, нотўлиқ) ва ҳаракатн и ба- 
ж ариш сифати (гипо ёки гипертонус, қў зғал у вч ан ли к ); ҳара- 
катни 
аниқ баж ариш
кўникмаси; артикуляция 
аъзоларини 
кўрсатилган вазиятда узоқ вақт уш лаб тура олиш; бир ҳара- 
катдан иккинчи ҳаракатга оҳиста ўтиш; ҳ ар акатл ар суръати 
(нормада, секинлашган, тезлаш ган ).
Товуш лар талаффузини текшириш. Товуш лар талаф ф узининг 
ҳолати логопедик ам алиётда умумий қабул қилинган қуйидаги 
схема бўйича текширнлади. Б о л ага предметли расм лар кўрса- 
тилади, бунда расмдаги предметларни ифодаловчи сўзлар ичи- 
д а текш ирилаётган товуш уч ўринда келиши керак: сўзнинг 
бошида, ўртасида ва охирида.
Текшириш ж араён ида товуш лар талаф ф узидаги камчилик- 
лар; алоҳида товуш ларни тал аф ф у з этмаслик, нотўғри талаф - 
фуз этиш, алмаш тириш ҳолларн белгилаб борилади. Товуш лар 
талаф ф узи аввал алоҳида, сўнг сўзларда, ж у м л ал ард а текши- 
рилади. Бундан таш қари, бола турли бўғин тузилиш ига эга 
бўлган сўзларни қандай талаф ф уз қилишини текшириш ҳам 
к а тт а аҳам иятга эга (м асалан, ручка, телевизор, гултож ихўроз).
С ўзларда товуш лар талаф ф узини текшириш учун махсус 
танланган предметли расм лар гуруҳидан фойдаланилади. Юқо- 
рида айтиб ўтганимиздек, расм лар шундай танланиш и керакки, 
текш ирилаётган товуш сўзнинг бош ида, ўртасида ва охирида 
келиши лозим. М асалан: