Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

(афония), 
тахилалия, брадилалия, дудуқланиш, дислалия, ри- 
нолалия, дизартрия 
(анартрия), 
алалия, афазия 
аж ратилади;
ёзма нутқнинг бузилишлари орасида 
дислексия 
(алексия) ва
дисграфия 
(аграфия) ажратилади.
Келтирилган таснифларга 
нутқ бузилишларининг фақат
шундай шакллари киритилганки, улар логопедик адабиётда кўр-
сатилгандир ва- уларга татбиқан методикалар ишлаб чиқилган.
Ҳар бир нутқ бузилишлари шакллари ичида турлар ва турча-
лар ажратиладики, улар навбатдаги бобларда акс эттирилган.
Шу муносабат билан шуни айтиб ўтиш керакки, қатор ҳоллар-
да бир шаклга тааллуқли нутқ бузилишлари варианти эм ас,
балки алоҳида бузилишни ўзида намоён қилади. М асалан, дис-
лалияга, бир томондан, артикуляр-фонетик бузилиш лар, яъни
нутқнинг нутқ нормаси дараж асига тааллуқли хусусий овоз
ишлаб чиқаришдаги нуқсонлар, бошқа томондан эса — опера-
цияла.рнинг шаклланмагани билан боғлиқ ҳолдаги товушлар
танловини амалга оширадиган ва баён қилишнинг (тилли) тур-
ланиш дар аж асига 
тааллуқли фонематик бузилиш лар 
ки-
ради.
Келтирилган таснифнинг изчил эмаслиги нутқ (психологик
ва физиологик) механизмлари ҳақидаги билимлар ва логопе-
диядаги янги тадқиқбтларнинг ўсиши билан боғлиқ ҳолда фан-
нинг замонавий тараққиёти даврида айниқса сезиларли тус
олди. Фан тараққиётидаги ҳар бир янги босқич ва янги билим-
лар аввалги тасаввурларга ўзгартишлар киритилишини талаб
этади. Шунинг учун нутқ бузилишларини таснифлаш масала-

---

ларини бундан кейинги ишлаб чиқиш логопедиянинг долзарб 
вазифаси бўлиб қолади.
Психологик-педагогик тасниф тиббий таснифларни педагогик 
жараёнда қўлланиш нуқтаи назаридан танқидий таҳлил қилиш 
натижасида вужудга келди (бу услуб логопедик таъсир этиш 
дейилади). Бундай таҳлил логопедияни «утқий ривожланиши 
бузилган болаларни ўқитиш ва тарбиялашга жалб этиш билан 
боғлиқ ҳолда жуда муҳим бўлди.
Тадқиқотчиларнинг эътибори болалар жамоаси (ўқув гуру- 
ҳи, синф) билан ишлаш учун зарур бўлган логопедик таъсир 
этиш методларини ишлаб чиқишга йўналтирилган эди. Бунинг 
учун болалардаги нутқнинг нонормал ривожланишининг турди 
шаклларидаги нуқсонларнинг умумий кўриниши, айниқса, ўқиш 
жараёнида тузатиш учун долзарб ҳисобланганларини топиш 
зарур эди. Бундай ёндашув бузилишларни гуруҳлашда бошқа- 
ча принципни талаб қилди. Бу шуидай принципки, тиббий тас- 
нифлаш (умумийдан хусусийга эмас, балки хусусийдан умумий- 
га бўлган) унинг асосига қурилади. Бу уни лингвистик ва руҳий 
мезонлар асосида қуришга имконият яратди. Улар орасида 
нутқ системасининг тузилиш компоненти (товуш томони, грам- 
матик тузилиши, луғат зонаси), лутқнинг функционал жиҳат- 
лари, нутқий фаолият турларининг 
(оғзаки ва ёзма) 
ўзаро 
алоқадорлиги ҳисобга олинади.
Келтирилган таснифда нутқ бузилишлари иқки гуруҳга бў- 
линади.
Б и р и н ч и г у р у ҳ — муомала воситаларининг (нутқнинг 
фонетик-фонема.тик ва умумий ривожланмай қолиши) бузи-
ЛИЦ1И.
1. Нутқнинг фонетик-фонематик ривожланмай қолиши —