I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlar: irsiyat va o ‘zgaruvchanlik,
yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish. 
Irsiyat va o ‘zgaruvchanlik. Irsiyat 
deganda, organizm tuzilishi va funksiyasining kelgusi naslga berilish xossa- 
si tushuniladi. Chunki har bir kishi bug‘doy donidan bug‘doy, qovun 
urug‘idan qovun, chigitdan g‘o ‘za o ‘simligi, qo‘ydan qo‘zichoq, sigirdan 
buzoq tug‘ilishini biladi. Ch.Darvin yashagan davrda bularning sirlari ham 
to ‘liq aniqlanmagan edi. Hozirgi davrga kelib irsiyat atroflicha o ‘rganildi va 
batafsil yoritildi. Organizmlarda itsiyat bilan birgalikda unga qarama-qarshi 
xususiyati o ‘zgaruvchanlik ham mavjud. 0 ‘zgaruvchanlik deyilganda, ol- 
dingi nasi bilan keyingi nasi orasidagi farq tushuniladi yoki organizmlar- 
dagi farqlanishlar o ‘zgaruvchanlik deyiladi. Darvin ikki xil, ya’ni irsiyla- 
nadigan va irsiylanmaydigan o ‘zgaruvchanlik borligini ta ’kidlaydi. Irsiylan- 
maydigan o'zgaruvchanlikka misol qilib quyidagilami olish mumkin. G ‘o‘za, 
makkajo'xori o ‘simliklarini unum dor tuproqqa ekib, normadan birmuncha 
ko'proq suv va o ‘g ‘it berilsa, uning bo‘yi baland, poyasi yo‘g‘on, barg- 
lari, mevalari yirik bo'ladi. Unumsiz tuproqqa ekilib kam o ‘g ‘it, suv beril­
sa, o ‘simliklaming bo‘yi past, poyasi ingichka, barglari, mevalari kichik 
bo‘ladi. Ana shunday har xil sharoitda ekilgan g‘o ‘za va makkajo‘xori urug‘lari 
kelgusi yil bir xil sharoitda ekib o ‘stirilsa, poyalarning uzunligi, barg va 
mevalarining kattaligi bir-biriga anchagina o ‘xshash bo‘ladi. Irsiylanmay­
digan o ‘zgaruvchanlik tashqi m uhit t a ’sirida hosil b o ‘ladi, bunday 
o ‘zgaruvchanlik nasldan-naslga berilm asa ham , biroq organizm ning 
o ‘zgaruvchan muhit sharoitiga moslashishida muhim ahamiyatga ega. 
Ch.Darvin irsiylanadigan o ‘zgaruvchanlikni tan olib, u bu o ‘zgaruvchanlik 
birdan, to'satdan paydo bo‘ladi deydi. Bu 
0
‘zgaruvchanlik organizm uchun 
foydali, befarq va ziyonli b o ‘lishi m um kin. D arvin irsiylanadigan 
o ‘zgaruvchanlikning kelib chiqish sabablarini tushuntira olmadi. Irsiylana­
digan o ‘zgaruvchanlikning sabablari hozirgi kunda to iiq o ‘rganilgan.