Darvin ta`limotining Paydo bo`lishi

Darvin ta`limotining Paydo bo`lishi

Darvin evolucion nazariyani yoritish jarayonida kapitalistik jamiyatga xos bunday tushunchalardan ijodiy foydalanganligiga shubha qilmaslik kerak. Biroq x1x asir5ning birinchi yarmida tabiyat fanlari asosida erishgan yutuqlar evolucion nazariya yaratishda asosiy zamin bo`ldi. Bu davrda botanika vaq zoologiya fanlarida tabiiy sistemalas hyaqidagi g`oya tobora keng tarqala boshladi. Shu bilan birga turlarning o`zgarishiga doir ko`pgina ma`lumotlar to`planana bordi. Hayvonlar bilan o`simliklarni tavsiflashga ilgari keng tarqalgan murakkabdan oddiyga tomon joylashtirishga qarama-qarshi o`laroq oddiydan murakkabga tomon joylashtirishga asoslandi. Qiyosiy anatomiya poleontologiya sohasidagi tadqiqotlar ham evolucion nazariyasining yaratilishida muhim zamin b`lib xizmat qildi. Kuyuvye bunday tadqiqotlardan ivrecionizmni asoslash uchun foydalangan edt. Darvin esa turli tiplarga kiradigan hayvonlar tuzilishidagi o`xshashlikda ularning o`zaro qon-qarindoshligini ko`rdi. Ouen qomologik organlarga idiyalistik tomondak yondashgan bo`lsa, Darvin ularni evolucion nazariya bo`yicha almaqshinib turishini; 9)organik va anorganik tabiat vakillarining o`xshash ximiyaviy elementlardan tuzilganligini aniqlash shular jumlasiga kiradi.

Biologiyada endigina rivojlaniyotgan evolucion qoya1ar bir necha asrdan beri hukmronlik qilib kelayotgan “yaratilish” ta`limotigazarba berish uchun kuchsizlik qilardi. Shunga ko`ra niba sababdan hayvonlar bilan o`simliklar organlari shunday tuzilgan va oorganizm hayot faoliyatiga ko`maklashadi? Nima uchun organizm bir butun garmonik sistema? Degan muammolarni hal etish fan doirasidan chetga chiqarilib tashlangan edi.
Geologik tasavvurlarga zarba berish, “mo`jiza” larni tabiatfan siqib chiqarish, bialogiyani tyleologik suyanchiqdan ozod qilib, fanga aylantirish uchun organik olamning rivojlanishini matearilistik tushuntirib bera oladigan va bu rivojlanish ilgaridan belgilab berilgan maqsad natijasi emas, balki tabiatdagi ma`lum qonuniyatlardan iborat ekanligini ishonchli ravishda isbotlay oladigan nazarlya zarur edi. Bu nihoyatda og`ir va mashaqqatli vazifani ingliz tabiatshunosi Charlz Darvin hal etdi.
Barcha tirik mavjudodlar kelib chiqishining bir hil asosga ega ekanligi ho`jayraning tuzilishida hamda umrtqali hayvonlar murtagining rivojlanishidagi o`hshashlikda ham o`z ifodasini topdi. Giologik hodisalarga tarixiy bg`lanish mavjud, degan hulosagaolib kelar edi.Shunga o`xshash, embriologiya sohasidagi tadqiqotlar ham barcha umrtqali hayvonlar o`zaro qon-qarindosh degan g`oya asosi bo`lardi. Sistematika,qiyosiy anatomiya, embriologiya, citologiya, fiziologiya, organik ximiya sohasida to`plangan boy ma`lumotlarga asoslanib, muhim xulosalar qilindi va kelgusida evolucion nazariya uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan qonuniyatlar ochildi; 1) organizmlarning tabiiy guruhlarini; 2) tuzilish planining birligi; 3) gineologik shajarasini; 4) gamalogik organlar haqidagi ma`lumotlarni; 5) turlarning o`zgarishi to`g`risidagi tasavvurlarni; 6) embriologiya sohasidagi Ber qonunlarini; 7) tarixiy geologiyaga mansub Luayyel koncepciyasini; 8) Yerning turli geologik qatlamlarida qazilma qoldig`i o`simliklar va hayvonlarning almashinib turishini ; 9) organik va anorganik tabiat vakillarining o`xshash ximiyaviy elementlardan tuzilganligini aniqlash shularjumlasiga kiradi.
1 Charlz Robert Darvin 1809 yil 12 fevralda Angliyaning Shryusberg shahrida vrach oilasida tug`ildi. U bolaligidayoq tabiatdagi voqea hodisalar, chunonchi qushlar hayotini kuzatishga o`simliklar va minerallardan kolleksiyalar toplashga qiziqar edi. Darvinlar uyining bir tomonida xilma-xil manzarali darah va buyalar ekilgan bog` bo`lib, ikkinchi tomondan daryo oqar edi. Yosh Charlz bo`sh vaqtlarini tabiat quchog`idab o`tkazar, qushlar, hashoratlarnikuzatib, baliq tutar vaov bilan shug`ullanar edi. U 1817 yili maktabga borgan bo`lsada, o`sha davrda hukumron bo`lgan “klassik makt6ab” sinchkov Darvinda hech qanday qiziqish uyg`utmadi. Darvin 16 yoshga to`lgach, otasi uning kelgusida vrach bo`lishini ko`zlab, Edinburg universitetning medidsina fakultetiga o`ishga kiritdi. Biroq universitetdagi darslar ham quruq “klassik” o`qitishga asoslanganligi, ayniqsa, odamli anatomiyasidan o`qiladigan leksiyalar zerkarli ekanligi, narkozsiz operatsiya qilinishi yosh Darvinda medisinafanlariga nisbatan qiziqish uyg`otmadi. O`g`lining medik bo`lish havasi yo`qligidan habardor bo`lgan otasi uni 1828 yili Kembrij universitetining ilohiyat fakultetiga o`qishga berdi. Bu yeda ham u huddi Edinburg Universitetidagi kabi darslarga qiziqmasada, uni tashlab ketmadi. Chunki universitetda ilohiyatga oid darslar bilan birga tabiyyot fanlari ham o`qitiladi. Darvin tabiiy fanlarga qiziqishi jhatdan boshqa studentlardan ajralib turgani sabab li universitetdagi yirik tabiyatshunos olimlarning diqqat etiborini o`ziga jalb etdi. Botanika professori Genslo, geologiya professori Sedivik Darvinning tabiyotiga oid bilimlarni rivojlantirishga yaqindan yordam berdilar. U tajribali geolog Sedivik tomonidan shimoliy Usl`sga uyushtirilgan geologik ekskursiyalarda faol ishtirok etdi. Darvin Agumboldtning Janubiy Americaga qilgan safari xotiralarini o`qib, safar qilishga ko`proq qiziqa boshladi.
Darvin 1831 yili universitetni tamomlagandan keyin pastor bo`lib ishlashdan ko`proq tabiatshunoslikka, tadqiqotlarga moyillik sezdi. Chunki, bu davrga kelib u botanika, zoologiya, geplogiya sohasidagi adabiyotdan yahshi habardor tabiiy sharoitda bu fanlar bo`yicha tadqiqot ishlarini olib borish metodikasini anchagina egallagan edi. Bundan habardor bo`lgan proffesor Genslo uni ingliz harbiy doiralari tomonidan butun jahon bo`ylab safarga jo`natilayotgan “Bigl ” kemasidagi ekspeditsiya sostavida tabiyatshunos sifatida ishtirok etishga tavsiya etdi. Mazkur kemaning tabiyatshunosi sifatida Darvin besh yil mobaynida Atlantika, Tinch va Hind okeanlarda, ko`pgina orollarda, Janubuy America sharqi va g`arbiy qirg`oqlarida, Avstraliya, Afrikaning janubiy o`lkalarida bo`ldi va u erlarda qadimgi davrlarda va hozirgi vaqtda tarqalgan o`simlik va hayvonlar bilan tanishdi. U ilgari vaqtlarda o`lib ketgan va hozir yashayotgan hayvonlar o`rtasida juda ko`p o`hshashlik va farqlar borligini e`tirof etdi.
Darvinning tabiiy fanlarni“o`rg anishga bo`lgan ishtiyoqining zo`rligi va tabiat qo`ynida kuzatish ishlari olib borish mahoratidan xabardor bo`lgan proffesor Genslo uni dunyo safariga otlanayotgan “Bigl ” (Lskovrich kemasiga ) tabiyotshunos sifatida qabul qilinishiga tavsiyatnoma berdi. Mazkur kemaning tabiatshunosi Darvin besh yil mobaynida Atlantika, Tinch va Hind okeanlarida, ko`pgina orollarda, Janubiy Americaning sharqi-g`arbiy qirg`oqlarida Avstraliya, Afrikaning janubiy o`lkalarida bo`ldi va u erlarda qadimgi davrlarda va hozirgi vaqtda tarqalgan o`simlik va hayvonlar bilan tanishdi. U ilgari vaqtlarda o`lib ketgan va hozirg yashayotgan hayvonlar o`rtasida juda o`xshashlik va farqlar borligini e`tirof etdi. U Shimoliy va Janubiy Amerika hayvonlarini o`zaro taqqoslab,yalqov chumolixo`r, zirhli hayvonlar borligini, ular Shimoliy Amerikada uchramasligini aniqladi. Darvinning uqtirishicha qadimgi davrlarda bu ikkita qit`a yagona bo`lgan keyinchalik Meksika tog`lari tufayli yagona qit`a ikkiga bo`lingan, Darvinni ayniqsa, Janubiy Amerikaning g`arbiy qirg`og`idan 900 km uzoqlikdadagi Galopaogoss arxipelagining hayvonot va o`simliklar olami hayratga soladi. U erda qushlar, sudralib yuruvchilar ko`p uchraydi. Chumchuqsimonlilar turkumiga kiruvchi Vuyroklar, sudraluvchilardan toshbaqalarni har bir oroldagi xillari o`ziga xos tuzilishga ega. Umuman olganda, Galopogoss arxipelagining hayvonot vao`simliklar olami Janubiy Amerika hayvon va o`simliklariga o`xshash. Lekin ayrim belgi, xossalari bo`yicha farq qiladi.
Darvin besh yillik safardan juda boy kollekciya, gerbariy va qotirgan, fiksirlangan hayvon va o`simliklar bilan qaytdi. Bu safar unga organik olam evolutsiyasi haqidagi ta`limot uchun asos bo`lgan dalillarni to`plash imkoniyatini yaratdi va uning kelajagini belgilab berdi.

U o`z kuzatishlari natijasiga asoslanib, okean orollaridagi hayvonlar bilan o`simliklar yaqin qit`adan tarqalgan, lekin tabiiy sharoit boshqacha bo`lganligi tufayli vaqt o`tishi bilan fauna va flora ham o`zgargan va o`ziga xos xususiy xossalarga ega bo`lgan mulohazani o`rtaga tashlaydi. Kreocionizmga tomila qarama- qarshi, turlarning o`zgarishi, bir-biriga bog`ligligini ko`rsatadi.

Hayoti va ijodi.

Charlz Robert Darvin 1809 yil 12 fevralda Angliyaning Shruysbyeri shahrida vrach oilasida tug`ildi. U bolaligidanoq tabiatdagi voqea-hodisalar, chunonchi, qushlar hayotini kuzatishga, o`simliklar va minerallardan kollekciyalar to`plashga qiziqar edi . Darvinlar uyining bir tomonida xilma-xil manzarali daraxt va butalar ekilgan bog` bo`lib, lkkinchi tomonida daryo oqar edi. Yosh Charlz bo`sh vaqtlarini tabiat quchog`ida o`tkazar, qushlar, hashoratlarni kuzatib, baliq tutar va ov bilan shug`ullanar edi. U 1817 yili maktabga borgan bo`lsa-da, o`sha davrda hukmron bo`lgan “klassik maktab ” sinchkov Darvinda hech qanday qiziqish uyg`otmadi. Darvin 16 yoshga to`lgach, otasi unung kelgusida vrach bo`lishini ko`zlab, Edinburg universitetining medicina fakultetiga o`qishga kiritdi. Biroq universitetdagi darslar ham quruq “klassik” o`qitishga asoslaganligi, ayniqsa odam anatomiyasidan o`iladigan leksiyalar zerkarli ekanligi norbozsiz operaciyalar qilinishi yosh Darvinda medicina fanlariga nisbatan qiziqish uyg`otmadi. O`g`lining medik bo`lish havasi yoqligidan xabardor bo`lgan otasi uni 1828 yili Kembridj universitetining ilohiyot fakultetiga o`qishga berdi. Bu erda u ham xuddi Edinburg universitetidagi kabi, darslarga qiziqmasa-da, uni tashlab ketmadi. Chunki universitetdagi ilohiyatga oid darslar bilan birga tabiyyot fanlari ham o`qitilar edi. Darvin tabiiy fanlarga qiziqishi jihatdan boshqa studentlardan ajralib turgani sababli universitetdagi yirik tabiatshunos olimlarning diqqat-etiborini o`ziga jalb etdi. Botanika proffesori Genslo, geologiya proffesori Sedvik Darvinning tabiyotga oid bilimlarini rivojlantirishga yaqindan yordam berdilar. U tarbiyali geolog Sedvik tomonidan Shimoliy Uelsga uyushtirilgan geologik ekskursiyalarda faol ishtirok etdi. Darvin A. Gumboldtning Janubiy Amerikaga qilgan safari xotiralarini o`qib, safar qilishga ko`proq qiziqa boshladi. Darvin 1831 yili universitetni tamomlagandan keyin pastor bo`lib ishlashdan ko`proq tabiatshunoslikka, tadqiqotlikka moyillik sezdi. Chunki bu davrga kelib u botanika, zoologiya, geologiya sohasidagi adabiyotlardan yahsxi xabardor, tabiiy sharoitda bu fanlar bo`yicha tadqiqot ishlarini olib borish metodikasini anchagani egallagan edi. Bundan xabardor bo`lgan proffesor Genslo uni ingliz harbiy doiralari tomonidan butun jahon bo`ylab safarga jo`natilayotgan “Bigl” kemasidagi ekskursiya sostavida ishtirok etishga tavsiya etdi.
Dearvinning “Turlarning kelib chiqishi”nomi asari aniq va mantiqiy plan asosida yozilgan bo`lib, Lyayul tadbiri bilan aytganda, “bir uzun argument”dan iborat edi. U umuman evolucion nazaqriya, xususan, tabiiy tanlanish haqidagi nazariyani isbotlashga qaratilgan edi. Asar 14 bobdan iborat bo`lib,u xilma-xil hayvonlar zoti va o`simliklar navini chiqargan inson amaliyotini tahlil qilishdan boshlanadi. 1871 yili Darvin “Proishojdenie cheloveka i polovoy otvor ” (odam paydo bo`lishi va jinsiy tanlanish) degan asarni nashr etdi. Darvin asarning ikkinchi qismi jinsiy tanlanishga bag`ishlangan. U juda ko`p dalillar, kuzatishlarni tahlil etib, ikkinchi dajarali jinsiy belgilarning bo`lishishini, hayvonlarda jinsiy tanlanish qanday ro`yobga chiqqanligini atroflicha hal etdi. Darvin yana ko`pgina asarlar yozdi va ularda evolucion nazariyaning ayrim muommalarni atroflicha yoritdi. “Действие опыления и самоопыления в растительном царстве ”, “О насикомаядных растениях ”,”Выражение ощущений у человека и животных”. Kabi asarlari bunga yorqin misoldir. Darvin asarlarining jami 12 tomdan iborat. U induksiya bilan deduksiyaning, analiz bilan sintezning doimiy o`zaro aloqasini to`g`ri qo`llagan olimdir.
Xulosa
“Bigl ” kemasidagi safar Darvin uchun haqiqiy maktab bo`ldi. U safarga jo`nashdan oldin xristian dinining barcha aqidalatriga to`la ishonuvchi dindor kishi edi. Bu to`g`rida uning o`zi; “Safar qilib, “Bigl”da ketayotganida men ortadoksal xristian edim. Allaqanday bir axloqqa doir masala bilganim yuzasidan juda e`tiborli deb bilganim Lnyildan sitata keltirganimda, bir necha oficerlarning meni ustimdan rosa kulishgani esimda ” deb yozgan edi. Besh yillik safar mobaynida Darvinning dunyo qarashi keskin o`zgardi. Unda organik olamning o`zgarmasligi to`g`risidagi diniy tasavuflarga ishonchisizlik tug`ildi. Keyinchalik evolucion nazariya ustida ishlash, organik olamining rivojlanish qonunlarini kash etish jarayonida Darvin diniy ta`limotdan tamomila voz kechdi. Biroq u ateist bo`lsada, diniyu aqidalarga qarshi uyovsiz kurashmadi va o`zini agnostik deb atadi.
Evolucion nazariyani ishlab chiqishi davomida Darvin doim tabiiy-tarixiy materializm namoyondasi safatida ish tutdi. Ba`zi hollarda tabiatning ob`ektiv qonunlari tazyiqi ostida u materialistik dialektikaga ham asoslandi.