I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Vodorodli yonish. Yonish reaksiyalari. 
Olovni inson tom onidan ongli 
ravishda ishlatilishi fan va texnikaning rivojlanishiga olib keldi.
Yonish jarayoni insonni qadim zam ondan beri qiziqtirib kelgan. XVIII 
asrga kelib “flogiston” nazariyasi ro'yobga chiqib, bu nazariyaga asosan 
olov moddalaming tarkibiy qismi bo‘lib, yonish jarayonida u yo'qoladi. 
Lomonosov yonish jarayonini moddalarning “havoning og‘ir molekula­
lar” bilan o‘zaro birikishi, deb ta ’kidladi. U metallarni qizdirib, yonish 
jarayonida havoning katta roli borligini ta ’kidladi va flogiston nazariyasi 
(1756) hech qanday m a’noga ega emasligini ko‘rsatdi. Bu ishlami keyin- 
chalik Lovuazye (1773) tajribada ko‘rsatib, flogiston nazariyasini butunlay 
barbod etdi.
Yonish mexanizmini qisqacha quyidagicha tasaw ur etish mumkin: yer- 
dagi muhit ikki jarayonda: bir xil molekulalarning parchalanishi va boshqa 
xil molekulalarning hosil bo‘lishidan iborat. Yuqori haroratda atomlar o‘zaro 
yonma-yon turmaydi va issiqlik harakatida molekulalar hosil bo‘la olmaydi, 
past haroratlarda esa molekulalar kristall holatda bo'ladi va boshqacha 
o'zgarishlar bo'lmaydi. Energiya ajralib chiqishi yonish reaksiyasining negi- 
zida yotadi.
Radikallarning oksidlanishi reaksiyalarda ishtirok etishi yonish jarayo­
nida tez boradigan kimyoviy reaksiya bo‘lib, bunda issiqlik va yorug'likning 
ajralib chiqishini tushuntirib beriladi.
Tom m a’noda yonish bu moddalaming kislorod bilan o ‘zaro ta ’siridir. 
Misol sifatida benzinning havo kislorodi yordamida yonishidan yangi mole­
kulalar karbonat angidrid va suv hosil bo ‘ladi.
Yonish reaksiyasi uchun kerakli barcha sharoit va komponentlar modda 
ichida bo‘lsa, yonish jarayoni havo yordamisiz ham o ‘tadi. Misol sifatida 
kislorod va vodoroddan iborat qaldiroq gaz ajrashmasini ko‘rsatish m um ­
kin. Ammo bunday sharoitda reaksiya muhit ichida borib, barcha energiya 
bir vaqtning o ‘zida ajralib chiqib, sistemada bosim keskin ravishda oshib 
ketadi, natijada yonish jarayoni sodir bo‘lmasdan portlash ro‘y beradi.
Agar yonish jarayonida gazlar hosil bo‘lsa, u holda reaksiya alanga chiqarib 
boradi, alanga rangi yonayotgan modda tabiatiga bog‘liq. N urtarqatish ter- 
mik xarakterga ega bo ‘lib, qattiq qizigan zarrachalar nur chiqarishadi. Qiz- 
di-rilgan gazlarda esa yonishdagi alanga past b o ‘lib, rangi ham pastdir. Har 
qanday yonuvchi modda issiqlik ajratib chiqarish xususiyatiga ega bo‘lib, 
termokimyo qonunlariga bo ‘ysunadi. Termokimyoni birinchi bo‘lib 1840- 
yilda Gess kashf etdi. Bu qonunga asosan, har qanday reaksiyaning issiqlik 
effekti dastlabki moddalar va oxirgi moddalar tabiatiga bog‘liq bo‘lib, reak- 
siyaga bog‘liq emas.
Turli xil jarayonlar: fizikaviy va kimyoviy (aralashish va issiqlik al-
165

---

mashinuv) gidro va gazodinamika, optik va boshqa hodisalaming yonishiga 
ta ’siri tufayli yonish tabiatini o ‘rganish murakkablashadi. Yonish tezligi 
faqat kimyoviy reaksiya tezligiga bog‘liq b o ‘lmasdan, balki diffuziya, 
bug‘lanish kabi jarayonlarning xususiyatlariga ham bog'liqdir.
Zeldovich va D.A.Frank Kamenetskiylar birinchi bo ‘lib yonish jarayo- 
nida alanga tarqalishini o ‘rganib, ilmiy izlanishlar olib bordilar. Bu muam- 
mo oldindan m a’lum edi, chunki toshko‘m ir shaxtalaridagi pechkalarda 
gazlarni yondirishda portlashlar sodir bo'ladi va ularning oldini olish zarur 
edi. Alanganing tarqalish muammolari Le Shatelye tomonidan ham o‘rganib 
chiqilgan edi, lekin miqdoriy natijalar birinchi bo‘lib Semenov shogird- 
lari tom onidan olindi. Agar portlovchi modda yondirilsa, awaliga modda 
isiydi, reaksiya kichik hajmda sodir bo'ladi, so'ngra ajralib chiqayotgan 
issiqiik atrofga ajralib, namunaning butun hajmini alanga qoplaydi. Issiqiik 
tarqalishi juda tez boradi. Tezligi 20—30 m \s ga teng bo'ladi. Sirt yuzasi 
yonishda esa (ko'mirning, taxtaning yonishida) issiqlikning tarqalishi juda 
sekin boradi. Ba’zi portlashlarda yonish tezligi juda katta bo'ladi. Harorat 
ko'tarilishi portlash reaksiyasini boshlab beradi, portlash bosimni oshira- 
di va olov to'lqinini saqlab, shu bilan birga alanga tarqalish intensivligini 
ushlab turadi. Shunday portlashning tezligi 9 km \s ga teng bo'ladi. Shunisi 
qiziqki, to'lqin zarbi bilan portlovchi m oddalar oddiy sharoitda barqaror 
bo'lib, olovdan qo'rqishmaydi. Bunday moddalami ko'p miqdorda saqlash 
mumkin. Avtomobil dvigateli ishlagan paytda unda benzin bilan havo kis- 
lorodi orasida sekin portlash sodir bo'ladi. Ba’zida esa kuchli portlash (de- 
tonatsiya) ham sodir bo'ladi, uning oldini olish uchun alohida benzin 
(yuqori oktan soniga teng) ishlatiladi.
Ilmiy tekshiruvlar shuni ko'rsatadiki, yonish jarayonida alanga o'zidan- 
o'zi tarqalish tezligini tezlashtiradi. Hozirgi vaqtda har qanday turdagi 
reaksiyalar uchun maxsus ingibitorlar aniqlanib, bu ingibitorlar radikal­
lar faolligini pasaytirib, yonish jarayonidagi kimyoviy reaksiyalami odatdagi 
sharoitda borishga kelmoqda.