I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Kimyoviy reaksiyalami boshqarish imkoniyatlari. 
Barcha kimyoviy reak­
siyalarda molekulalarning o'zaro ta’siri dinamikasida yadro va elektronlam- 
ing harakati kuzatilmaydi. Ular kvant mexanikasi qonunlari bilan aniqla- 
nadi, chunki klassik mexanikada zarrachalarning o'zaro ta ’siri alohida ho- 
latda ko'rilmasdan, balki butun sistemada ko'riladi. Har qanday holat m a’lum 
energiya bilan xarakterlanib, bu holatni o'rganish uchun term odinamik 
qonunlar qo'llaniladi. Sistemaning potensial energiyasi murakkab bo'lib, 
u max va min yamalardan iboratdir. Ammo buni o'rganish kimyogarlar 
uchun murakkab emas, chunki ular potensial yamalarni reaksiya yo'li deb 
hisoblaydilar. Norrish, Porter, Eygen kabi kimyogarlar kimyoviy jarayon-
166

---

larning 0,001 s aniqlikda o ‘tishini aniqladilar. Ammo ular oraliq m od- 
dalarning hosil bo'lishi va parchalanishini hisobga olmaganlar.
60-yillarda molekulyar “puchak” metod qo'llash boshlandi. Molekula­
lar vakuumga kiritilib, ulami o ‘zaro bir-biri bilan ta ’sir ettirmasdan yig‘iladi.
Agar ikkita molekula o‘zaro ta’sirlashganda (bimolekulyar reaksiya) yangi 
molekula hosil bo'lib, vakuumdan ajralib chiqadi. Va aksincha,hosil bo‘lgan 
modda lazer nurlanishiga ta ’sir ettirilib, hosil bo‘lgan bog'lar uzilib, dast- 
labki moddalar hosil bo‘ladi
Molekulyar “puchak” metodi hosil bolgan moddalaming kvant holati- 
ni aniqlab, elementar kimyoviy reaksiyalarning borish sharoitini aniqlab 
bermadi. Molekulalarning parchalanishi yoki boshqa molekulalarga birikishi 
natijasida, molekuladagi atomlar orasidagi kimyoviy bog‘lar uzilish vaqti
10 s ga teng. Bunda vaqtni o ‘lchash juda ham qiyin.
Lazerlar va molekulalar “puchak”larni qoMlash metodi yordamida kim­
yoviy reaksiyaiar yo‘lini (dastlabki moddalardan oraliq moddalar orqali 
mahsulotlarga) aniqlash mumkin.
Kimyoviy reaksiyalarga magnit maydonining ta ’sir etish imkoniyati 
maydon zarrachalarning orientatsion o ‘zaro ta ’sir kuchiga bog'liqdir.
XX 
asrning 60-yillar oxirida magnit maydonining molekulyar kristal- 
Jaming fotoo‘tkazuvchanligiga va erkin radikallar ishtirokida boradigan reak­
siyalarga ta ’siri aniqlanadi. Erkin radikallar to ‘yinmagan valentlikka yoki 
juftlashmagan elektronga ega bo‘lganliklari uchun yuqori reaksion qobili- 
yatga ega boladilar. Shuning uchun radikal spin momentiga ega bo‘lib, qiy- 
mati 1/2 ga teng va magnit momentiga ega. Bu esa biosistemalar uchun juda 
muhimdir.
Ikki radikalning rekombinatsiyasi natijasida magnit momenti hosil bo‘ladi. 
Reaksiyaning borish ehtimolligi yonma-yon turgan radikal spinlarining 
o ‘zaro orientatsiyalanishigabog'liq, bu spinlar harakati anti parallel bo'lib, 
spin jufti esa nolga teng bo‘ladi. Bu shart kvant mexanikasi qonunlaridan 
kelib chiqadi.
Agar reaksiya davomida spinlar orientatsiyalashuvi o'zgarsa, reaksi­
yaning borish ehtimoli ham o ‘zgaradi. Gaz m uhitida o'zaro ta ’sir tez 
o'tishi tufayli spinlarning orientatsiyalashuvi o ‘zgarmaydi. Eritmalarda 
jarayonlar sekin borishi va o ‘zaro ta ’siri ancha davom etishi tufayli, radikal­
lar tarqalgandan so‘ng yana uchrashuv natijasida rekombinatsiyalashuv 
ehtimoli ortadi. Bunday xulosani magnit m aydon ta ’siri ostida kuzatish 
mumkin.
Kimyoviy reaksiyalarni effektiv boshqarilishiga katalizator va ingibitor- 
lar ishlatish yo‘li bilan erishish mumkin. Hozirgi vaqtda esa lazerlar ishla- 
tish bilan boshqarishning samaradorligini oshirish mumkin. Misol sifatida
167

---

og‘ir vodorodni term oyadro sintez haroratigacha infraqizil lazer nurlari 
yordamida (qisqa to iq in diapazonida) isitish mumkin.
Yadro sintezi haqida gapirilganda juda yirik m agnitlar, qudratli lazerlar 
va “yulduzlar” haroratigacha qizdirilganda plazmalarni tushirish mumkin. 
Bular sintez reaksiyasi borishi uchun ekstremal sharoit yaratib beradi. 
Vodorod yadrolarining qo‘shilishi va geliyning hosil bo ‘lishi juda ko‘p miq- 
dorda energiyaning ajralib chiqishiga olib keladi va bu energiya elektrik 
energiyaga aylanadi.