I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Sun’iy tanlash. 
Kishilar hayvon va o ‘simliklardan foydalanganda sun’iy 
tanlash bilan azaldan shug‘ullanib kelganlar. Sun’iy tanlashda odamlar uchun 
foydali bo‘lgan belgilarga qarab organizmlarni saylab tanlaganlar va ularni 
chatishtiiganlar. Ana shunday usullar bilan qoramollaming sutdor va sergo‘sht 
zotlarini, otlarning chopqir va og‘ir yuk tashiydigan zotlarini ham ser- 
hosil, tezpishar, mazali meva beruvchi, har xil kasalliklai£a bardosh bera 
oladigan o ‘simlik navlari ham sun’iy tanlash natijasida yaratilgan. Insonlar 
o ‘simlik va hayvonlar ustida sun’iy tanlash o ‘tkazar ekanlar, doimo o ‘z 
ehtiyojlarini qondirishni asosiy maqsad qilib qo‘yganlar. Inson ehtiyojlari 
esa turlicha: iqtisodiy, xo‘jalik, estetik va hokazo. Maqsadning turlicha bo'lishi 
tufayli sun’iy tanlash ham har xil natijalarga olib keladi. Chunonchi 
to ‘qimachilik sanoati uchun tola sifati muhim ekanligi m a’lum. Shu sababli 
g‘o ‘zaning yangi navlarini chiqarish ustida ishlayotgan seleksionerlar av~ 
valo yangi navlarning hosildorligini, ko‘sagining yirikligini, tola chiqimi va 
uzunligini doimo oshirishga e ’tibor berib keladilar. Oqibatda keyingi 30 yil 
mobaynida bu sohada istiqbolli navlar yaratildi. Yoki lavlagi ildizida qand 
borligi dastlab 1747-yilda m a’lum bo‘lgan, XVIII asrdan boshlab bu o'simlik 
ildizidagi qand miqdorini oshirish bo ‘yicha tanlash ishlari olib borilgan. 
Nihoyat, sun’iy tanlash tufayli 150 yil mobaynida lavlagi tarkibidagi qand 
miqdori uch yarim marta orttirilgan. Yana bir misol 1870—1875- yillarda 
Angliyada Semmentgal zotda har bosh sigirdan o'rtacha 2500 kg sut olin- 
gan bo‘lsa, sun’iy tanlash oqibatida uning sut berishi 1900—1910-yillarda 
4000 kg ga yetdi. Ch.Darvin insonlar tom onidan olib borilayotgan tan- 
lashni sun’iy tanlash deb atadi va uni ongsiz va ongli xillarga ajratdi. Sun’iy 
tanlashning har ikkala xilida ham yangi zot va navlar yaratiladi. Lekin ong­
siz tanlashda inson yangi zot va nav chiqaraman deb, oldindan maqsad 
qilib qo‘ymaydi, chunki yangi zot va navlar ixtiyorsiz uzoq muddat da­
vom etgan tanlash natijasida yaratiladi. Mana shu yo‘l bilan qadimgi odam ­
lar yowoyi o'simlik urug‘larini ekib o ‘stirganlar, yowoyi hayvon bola- 
larini parvarish qilib o ‘rgatib nasi olganlar.
175

---

Bunday ongsiz tanlash bora-bora mahalliy sharoitga moslashgan dast­
labki zot va m ollam i yaratishga imkon bergan. Ongli tanlashda esa odam 
ongining o ‘sishi, fan-texnikaning rivojlanishi tufayli insonlar yaratmoq- 
chi bo'lgan zot va navlami oldindan rejalashtirilgan. So‘ngra o ‘sha reja asos­
ida sun’iy tanlash olib borganlar. Bu esa yangi zot va navlar chiqarish mud- 
datining qisqarishiga olib keladi. Sun’iy tanlashning ikki xil: inbriding va 
autbriding shakllari ham mavjud.