Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

4. Ўзбекистонда меҳнат муносабатларини такомиллаштиришнинг устувор
йўналишлари.
Иқтисодий таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки ҳозирги вақтда Ўзбекистонда иш ҳақининг
такрор ишлаб чиқариш вазифаси жуда паст даражада, яъни ҳозирча иш ҳақининг
рағбатлантирувчилик роли иқтисодий ривожланишда етарлича аҳамиятга эга эмас. Ўтиш
даврида мамлакат иқтисодиётининг ривожида, корхоналарда ишлаб чиқариш ҳажмини
кўпайтиришда, ходимларнинг жисмоний ва интеллектуал қобилиятларини рўёбга чиқаришда
иш ҳақининг роли жуда пасайиб кетди. Бунинг сабаби, иш ҳақининг миқдори меҳнатнинг
малакаси ва сифатидан, шунингдек, ишлаб чиқариш натижалари ва макроиқтисодий
кўрсатгичлар ўзгаришига жуда кам даражада боғлиқ бўлди. Бу унумли меҳнатга
қизиқишнинг пасайишига ва жамият учун, шундан келиб чиқувчи барча нохуш оқибатларга
олиб келиши мумкин. Ўзбекистон бўйича ўртача орлганда, ходимнинг умумий даромадида
иш ҳақининг улуши 56%ни ташкил этади, қолган қисми мулкдан, қимматбаҳо қоғозлардан
дивидендларга, тадбиркорлик фаолиятидан келадиган даромадлар, ҳар хил социал
нафақалардан иборатдир. Иш ҳақининг ҳаддан ортиқ, асосланмаган даражада кескин
табақалашуви, бунинг устига иш ҳақлари миқдоридаги ушбу фарқ ходимларнинг малакаси,
маҳоратидаги фарқларга қараб эмас, балки корхонадаги мулкчилик шаклларига, тармоққа
тегишлилигига, минтақанинг 
хусусиятига 
қараб 
аниқланади. Қорақалпоғистон
Республикаси, Хоразм, Жиззах вилоятларида - ўртача жон бошига тўғри келадиган
даромадлар энг паст, Тошкент шаҳри ва Навоий вилоятида эса энг юқори даражада.
Такрорлаш учун саволлар:
1. Ишлаб чиқариш сарф-харажатларининг моҳиятини ва таркибини тушунтиринг.

---

110
2. Ички ва ташқи ҳаражатлар ўртасидаги фарқ нимадан иборатлигини мисол орқали
тушунтиринг.
3. Ўртача доимий, ўзгарувчи ва умумий ҳаражатларнинг мазмуни ҳамда уларнинг
аҳамиятини тушунтириб беринг.
6. Фойданинг мазмуни ва манбаини тушунтиринг.
7. Иқтисодий фойда ва бухгалтерия фойдасининг фарқи нимада? Уларнинг шаклланиш
тартибини тушунтириб беринг.
8. Ялпи фойданинг тақсимланиш тартибини тушунтириб беринг. Мулкчилик ва
хўжалик юритиш шаклларининг турлилиги фойданинг тақсимланиш тартибига
қандай таъсир кўрсатади?
9. Фойда массасига таъсир кўрсатувчи омилларни изоҳлаб беринг.
10. Иш ҳақи билан зарурий маҳсулот ўртасида қандай алоҳадорлик мавжуд?
11. Реал иш ҳақи даражаси қандай омиллар таъсири остида ўзгаради?
12. Тариф тизими ўз ичига қандай таркибий қисмларни олади? Уларнинг ҳар бирининг
аҳамияти ва фарқланишини тушунтириб беринг.
Адабиётлар:
1. Абулқосимов Х.Р. Иқтисодиёт назарияси. – Т., 2006.
2. Амалий иқтисодиёт. – Т.: Шарқ, 1996.
3. Камаев В.Д. Экономическая теория. Учебник. - М.: «ВЛАДОС», 1999.
4. Кодиров А. и др. Экономическая теория. Учебное пособие. – Т.: ТГТУ, 1999.
5. Саидов К.С., Сейтмуратов Р.А., Асланова Д.Х. Социал иқтисодиёт. Ўқув қўлланма. – Т.:
Ўзбекистон, 2006.
6. Собирхонова Ю. Иқтисодиёт назарияси. – Т., 2006.
7. Шодмонов Ш.Ш., Алимов Р.Х., Жураев Т.Т. Иктисодиёт назарияси. – Т.: «Молия», 2002.

---

111