Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

Асосий таянч тушунчалар 
Натурал ишлаб чиқариш
– меҳнат маҳсулотлари ишлаб чиқарув-
чиларнинг ўз эҳтиѐжларини қондириш, ички хўжалик эҳтиѐжлари учун 
мўлжалланган бўлади.
Товар ишлаб чиқариш
– меҳнат маҳсули бўлган товарлар ўзининг 
истеъмоли учун эмас, бозорда сотиш, айирбошлаш учун ва бошқаларнинг 
истеъмолини қондириш мақсадида ишлаб чиқарилади. 
Товар
– бирон бир нафликка ва қийматга эга бўлган айирбошлаш 
учун яратилган маҳсулот. 
Алмашув қиймати
– бир турдаги истеъмол қийматининг бошқа 
турдаги истеъмол қийматига айирбош қилинадиган миқдорий қиймат. 
Меҳнат унумдорлиги
– маълум вақт давомида ишлаб чиқарилган 
маҳсулот миқдори ѐки маҳсулот бирлигни ишлаб чиқариш учун 
сарфланган вақт билан аниқланади. 
Пул
– ҳамма товар ва хизматларни сотиш ва сотиб олиш мумкин 
бўлган умумий эквивалент. 
Такрорлаш учун саволлар ва топшириқлар 
1.
Ижтимоий хўжалик шаклларига умумий тавсиф беринг. Товар 
ишлаб чиқариш ва бозорнинг вужудга келишининг умумий шарт-
шароитларини тушунтиринг. 
2.
Нима учун товарнинг истеъмол қиймати алмашув қиймати-нинг 
бирлиги сифатида қаралади?
3.
Товарларнинг қийматини аниқлашда қуйидаги фикрларга 
муносабатингиз: 
-
ижтимоий зарурий меҳнат сарфлари билан белгиланади; 
-
кейинги қўшилган товарларнинг нафлиги билан аниқланади; 
-
ишлаб чиқариш харажатлари билан аниқланади. 
4. Пулнинг мазмуни ва вужудга келишининг умумий шарт-
шароитларини тушунтириб беринг. 

---

V БОБ. БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИНИНГ МОҲИЯТИ, 
БЕЛГИЛАРИ, ТУЗИЛИШИ ВА ҲАРАКАТ ҚИЛИШ 
МЕХАНИЗМЛАРИ 
 
1-§. Бозор иқтисодиѐтининг моҳияти ва асосий белгилари 
Бозор иқтисодиѐти харидор (талаб) ва сотувчилар (товар ишлаб 
чиқарувчилар, хизматлар етказиб берувчилар) ўртасидаги муносабат 
тариқасида намоѐн бўлади. Демак, бозор асосида товар-пул муноса-
батлари ѐтади. Бундай муносабатлар товар ишлаб чиқариш, товарни 
айирбошлаш ва пул муомаласига хос муносабатларнинг яхлитлигини 
акс эттиради. Бозорнинг энг муҳим шартларидан бири айирбошлан-
ганда пулнинг воситачилик ролини бажаришидир. Товар-пул муома-
ласи дейилганда ички жараѐннинг биргаликда, бир вақтда бориши 
англашилади. Яъни товар пул (Т-П)га алмаштирилади. Товарни со-
тиш юз беради, пул товар (П-Т)га алмашади, яъни товар харид қили-
нади. Демак, бозордаги олди-сотди муомаланинг икки томонлама жа-
раѐни бўлиб, унда сотувчи ва харидор иштирок этиши муқаррардир. 
Бозор ва бозор иқтисодиѐти ҳозирги ҳаѐтимиздаги асосий ту-
шунча ва ҳодисалар ҳисобланади. Бозор ва бозор иқтисодиѐти ҳозир-
ги иқтисодиѐт илмида ўз илмий таърифига эга бўлган икки хил 
категориядир. 
Бозор иқтисодиѐтининг маъноси иқтисодиѐтни ташқаридан тар-
тибга солиш тажрибасидан воз кечиб, ўзини ўзи бошқариш механиз-
ми демакдир. 
Бозор маданийлашган жамиятнинг биринчи белгилари юзага 
келган вақтдан бошлаб мавжуд. Ҳозирги замон бозори ўрта асрлар 
ѐки ўтган аср бошларидаги бозордан тубдан фарқ қилади. 
Бугунги бозор кенг ривожланган тизим бўлиб, у қанча маҳсулот 
ишлаб чиқариш, харидорга қай сифатдаги товар ва хизматлар зарур 
бўлиши, уларни қандай тақсимлаш ва истеъмол қилиш кераклигини 
аниқлаб беради. Бу тизим жамиятдаги ижтимоий, сиѐсий, иқтисодий 
муносабатларнинг юқори даражада ҳаѐтий бўлиши ва ривожланиши-
ни таъминлайди. 
Мазкур тизим ресурслар тақсимотини шундай йўлга қўйишга 
имкон берадики, натижада улардан унумли даражада оқилона фойда-
ланиш, тадбиркорлик эркинлигини таъминлаш, шахсий манфаатдор-
ликнинг исталган шаклини танлаб олиш ва фаолият кўрсатиш мум-
кин бўлади. Бозор ҳал қилиниши лозим бўлган масалаларни яхши со-

---

зланган, ишда синашта бўлган соат механизми каби аниқ ва ўз вақти-
да ечади. Бундай бозор иқтисодиѐтининг жамиятдаги муносабатлари 
бир бутунлиги ва ўзаро алоқасининг бузмаслигига олиб келувчи 
қонунлар асосида ривожланишига имкон туғдиради. 
Бу тизимда жамиятнинг асосий иқтисодий қонунлари рўѐбга 
чиқади. Талаб ва таклифлар қонуни, пул муомаласи қонуни, қиймат 
қонуни мавжуд ҳаѐтдан алоҳида юзага кела олмайди. Аксинча, бозор 
иқтисодиѐти шароитларига тўла амал қилинади, бинобарин, бу 
иқтисодиѐтнинг ҳаѐтийлигига асос солинади. 
Талаб, таклиф нарх кабилар бозорнинг асосий тушунчалари 
ҳисобланиб, улар ҳар қандай бозор тизими ва қонунига мос равишда 
биргаликда ҳаракат қилади. 
Бозор иқтисодиѐти умуминсоний қадриятдир. Ҳақиқий бозор 
муносабатлари қарор топиши учун бозорни, бозор муносабатларини 
янгича фикрлар, бозор муносабатларини умуминсониятнинг кўп аср-
лар давомида эришилган тажрибаларини объектив иқтисодий меха-
низм сифатида қабул қилиш тақозо этилади. Ҳозирги кунда бозор 
фан-техника тараққиѐтига, юқори самарали ва истеъмолчининг ман-
фаатларига қаратилган таъсирчан, мураккаб хўжалик юритиш тизими 
ҳисобланади. 
Бозор иқтисодиѐти бозор учун товарлар ишлаб чиқариш, уларни 
айирбошлаш ва пул муомаласини қамраб олувчи товар-пул муноса-
батларининг мажмуидир. Юксак ривожланган бозор иқтисодиѐти 
одатдаги бозор иқтисоди эмас, балки монополлашмаган, эркин товар 
пул муносабатлари мавжуд бўлган иқтисодиѐтдир. 
Бозор иқтисодиѐти бозор қатнашадиган субъектларнинг фаолия-
тини мослаштириб турадиган, аниқ ижтимоий мақсадларни кўзлаган 
иқтисодиѐтдир. Товар ишлаб чиқарувчилар мустақил равишда, бо-
зорга қараб товарлар яратадилар. Бозор талаби қондирилгандагина 
даромад топиш мумкин бўлади. Яратилган товарларни айирбошлаш 
соҳасидаги муносабатлар сотувчи ва харидор ўртасидаги эркин олди-
сотди муносабатларидир. Турли товар ишлаб чиқарувчилар бозорда 
айни бир вақтнинг ўзида ҳам сотувчи, ҳам харидор вазифасини ўта-
шади. Бозор иқтисодиѐти ғоят кўп қиррали ва мураккаб иқтисодиѐт-
дир. У эркин товар-пул муносабатларига асосланган, иқтисодий мо-
нополизмни инкор этадиган, ижтимоий мўлжалга, аҳолини ижтимоий 
муҳофаза қилиш йўналишига эга бўлган ва бошқариб туриладиган 

---

иқтисодиѐтдир. Бозор иқтисодиѐтининг субъектлари жумласига 
қуйидагилар киради: 
– мулк эгалари, айрим истеъмолчи кишилар, гуруҳлар, булар 
одатда ѐлланиб ишловчилар, ер эгалари, капитал соҳиблари, ишлаб 
чиқариш воситалари эгалари, тадбиркорлик қилмай, ўз мулкини ижа-
рага бериб даромад топувчилар; 
– фирмалар, корхоналар, хўжаликларда банд бўлган тадбиркор-
лар (улар фойда топиш учун мустақил фаолият юритиб, ишлаб чиқа-
риш омилларини ишга солишади); 
– давлат ва унинг барча маҳкамалари, идоралари, ташкилотлари 
(улар ҳам ишлаб чиқариш, ҳам истеъмол билан шуғулланадилар, бо-
зор ва унинг иштирокчилари устидан назорат қиладилар). 
Бозор иштирокчилари доимо ўзаро алоқада бўлишади. Иш кучи, 
ер, капитал ва бошқа восита эгалари корхоналар, фирмалар томони-
дан сотиб олинади. 
Бозор иқтисодиѐти бутун халқ хўжалиги, алоҳида ишлаб чиқа-
рувчилар, кишилар меҳнатининг унумдорлигини ўстиришнинг юқори 
суръатларини, фан-техника тараққиѐтининг жадал ривожланишини 
ва халқ фаровонлигининг ошишини таъминлайди. Шу билан бирга, 
бундай иқтисодий тараққиѐт янги кулфатлар, ишлаб чиқариш анар-
хияси, масъулиятсизлик ва «пинхоний» иқтисодиѐтнинг кенг ѐйили-
шини ҳам келтириб чиқариши мумкин. 
Бозор ва бозор муносабатларининг шаклланиши жараѐнида жа-
ҳон тажрибасини ҳисобга олган ҳолда маданийлашган бозор иқтисо-
диѐтига ўтиш «Ўзбекистон» йўли ҳисобланадики, бу йўл мавжуд 
моделларнинг ижобий томонларини миллий шароитга мослаштириш, 
бозор иқтисодиѐтининг умумий принциплари, мавжуд тарихий, 
табиий, миллий ва бошқа фарқлар асосида турли мамлакатларда 
таркиб топадиган бозор механизмларининг ўзига хослиги ва турли-
туманлигини эътиборга олади. 
Ҳозирги замон ривожланган бозорининг амал қилиши бир қатор 
негизий рукнларга таянадики, улар товар ишлаб чиқарувчиларнинг 
бозордаги хулқ-атворини белгилаб беради. Бозор узоқ ўн йилликлар 
давомида иқтисодий муносабатларнинг мураккаб таркибига сингиб 
борди. Ҳозирги кунда ишлаб чиқарувчилар бозорга номаълум истеъ-
молчи учун тайѐр маҳсулот билангина эмас, балки маҳсулотнинг ис-
теъмолчига зарур жиҳатларига мос буюртмаларни бажариш таклифи 

---

билан чиқадилар. Натижада, ишлаб чиқарувчи субъектлар ўртасидаги 
мустаҳкам хўжалик алоқалари юзага келади. 
Бозор умумбашарий цивилизацияга тегишли воқеликдир. У 
юқори бошқарув органларининг қуйи бошқарув органлари, корхона-
лар ва меҳнаткашлардан олган молиявий маблағлари учун иқтисодий 
масъулиятни ҳис қиладиган демократиянинг юқори даражасини ифо-
да этади. Шу билан бирга, бозор ходимнинг иқтисодий эркинлигини 
тубдан кенгайтириб, иш кучларидан фақат ўз мамлакати доирасида 
фойдаланиб қолиш билан чекланмайди, балки уларни бошқа мамла-
катларга ҳам олиб чиқиш имконини беради. 
Бозор хўжалик юритишнинг самарадорлиги ҳолида ҳам аҳоли 
фаровонлигининг юқорироқ даражада бўлишини таъминлаши мум-
кин. Чунки бозор муносабатлари ижтимоий маҳсулот тақсимотининг 
шундай механизмини яратадики, унга кўра, қанча маҳсулот давлатга, 
минтақага ва ѐхуд ходимга тегиши аниқ белгилаб берилади. 
Бозор муносабатлари ишлаб чиқарувчининг ҳукмронлигини ин-
кор этади, ишлаб чиқаришни истеъмолчи манфаатларига бўйсундира-
ди, маҳсулотга бўлган талабни тўғри ҳисобга олади, конъюктуранинг 
ўзгаришларига тезда мослашишга имкон беради. Шунингдек, у дав-
латнинг иқтисодиѐтга аралашувларини чеклайди, ишлаб чиқарилган 
маҳсулотнинг бир қисмини солиқ солиш йўли билан олишгина эмас, 
балки маҳсулот шу қисмининг ишлатилиши тўғрисида маълумот ва 
ҳисоботнинг бўлишини ифодалайди. Бунинг устига, маҳсулот 
бюджетга олинадиган қисмининг миқдорини қатъий чеклайди, юқори 
бошқарув органларининг иқтисодий бебошлигига йўл қўймайди. 
Бозор иқтисодиѐти хўжалик юритишнинг кучли рағбатлантирув-
чи тамойилларини юзага келтиради, ортиқча харажатларини камай-
тиради, талон-тарожга, дангасаликка йўл қўймайди. Бозор бугунги 
куннинг ўзидаѐқ, халқ ижодий меҳнати куч-қудратини рўѐбга чиқа-
ришга, боқимандаликни енгишга, ташаббус ва тадбиркорликни ўсти-
ришга ва бир вақтлар йўқотилган хўжалик юритиш туйғусини қайта 
тиклашга қодирлигини намоѐн қилади. Бозор иқтисодиѐтига ўтиш 
илгаридагиларга қараганда, кўпроқ адолатни таъминлайди, чунки у 
ходимларни тенг шароитларга қўйиб, барча учун бир хил, тенг имко-
ниятлар очиб беради. Лекин кишилар ўз қобилиятларига кўра бирдай 
эмаслар, шунинг учун бозор шижоатли ва тадбиркорларга кўпроқ қўл 
келади, бозор иқтисодиѐти фаол ходимга мос бўлиб, ишлашни 
хоҳламайдиганлар учун маъқул эмас. 

---

Бозор янгиликларга таъсирчан бўлишни тақозо этади, фан ва 
техниканинг сўнгги ютуқларини дадил ва тезлик билан татбиқ 
этилишини, малакали меҳнатнинг қадрланишини талаб қилади. 
Бозор шароитида қандай ишланса, шундай яшашга кўникилади. 
Меҳнат қилишга келганда эса аввалигига қараганда кам эмас, балки 
кўпроқ ишлашга тўғри келади. Шу билан бирга, корхоналар, меҳнат 
жамоалари ҳуқуқларини тортиб олиш, уларнинг ҳар бир қадамини 
чеклаб қўйиш мумкин бўлмайди. Демак, бозор иқтисодиѐти шарои-
тида ишлашга ва ишлаб пул топишга қизиқиш пайдо бўлади. Шундай 
қилиб, бозор меҳнат жамоасини ўзгаларга тобеликдан озод қилади ва 
ходимга, хўжалик юритувчи субъектга ишлаб чиқариш ва бошқариш 
соҳаларида ўзини рўѐбга чиқариш имкониятини беради. 
Шунинг билан бирга, бозор иқтисодиѐтига ўтишда бозорга то-
варлар билан лиқ тўла дўкон деб қараб, уни беками-кўст ҳолида ту-
шуниш нотўғри бўлар эди. Дарҳақиқат, бозор иқтисодиѐти учун ис-
теъмол товарлари ва хизматларининг юқори ривожланган бўлиши 
характерлидир. Бозор иқтисодиѐтига ўтиш муаммоларига ҳушѐрлик 
билан ҳаққоний равишда назар ташлаш зарур. Шуни ҳам эсда тутиш 
керакки, бозор иқтисодиѐти, айниқса, унинг қарор топиш босқичлари 
узоққа чўзилувчан ва чуқур иқтисодий кризислар, ишсизликнинг 
ўсиши, нарх-наволарнинг кўтарилиб кетиши, пулнинг қадрсизлани-
ши, кўпгина корхоналарнинг синиши ва ѐпилиши, тадбиркорларнинг 
хонавайрон бўлиши, аҳолининг моддий таъминот даражасига қараб 
табақаланиши, пул даромадларининг кескин фарқ қилиши, ҳуқуқбу-
зарлик ва жиноятчиликнинг кўпайиши каби белгиларсиз мавжуд 
бўлмаган. Бозорнинг ана шу иллатларини билиш, уларга қарши тайѐр 
туриш, уларни бартараф этиш учун тўғри йўл топа билиш керак.
Бозор иқтисодиѐтининг муҳим ва умумий жиҳатлари қуйидаги-
лардир: 
– мулкчиликнинг барча турлари мавжуд бўлиши ва уларнинг 
етарли даражада таъминланганлиги; 
– ишлаб чиқарувчининг фаолиятида танлов эркинлигининг 
бўлиши; 
– рақобат курашининг амал қилиши; 
– давлатнинг иқтисодиѐтга чекланган ҳолда аралашуви; 
–фирмалар ва корхоналарнинг бозор конъюктурасининг ўзга-
рувчанлигига мослашувчанлиги. 

---

Ана шу жиҳатлар мавжуд бўлганда бозор иқтисодиѐти механиз-
мининг яхши ишлаши таъминланади. Бозор иқтисодиѐти белгилари 
унинг ривожланишининг ҳамма босқичларига таалуқлидир. Иқтисо-
диѐт тарихидан маълумки, унинг биринчи кўринишлари узоқ вақт 
давомида ривожланган давлатларда шаклланган. Бозорнинг асосий 
белгилари қуйидагилардан иборат: а)хусусий мулкка асосланган ҳол-
да иқтисодий фаолият юритиш; б) капитал ва ишлаб чиқаришнинг 
корхона миқѐсида умумлашганлиги; в)тадбиркорлар, ѐлланиб ишлов-
чилар, ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчиларнинг шахсий эркинлиги; г) 
тадбиркорларнинг юқори фойда олиш учун курашлари; д) иқтисо-
диѐтнинг талаб ва таклифлар, эркин бозор баҳоси ва рақобат кураш-
лари асосида тартибланиши; е) аҳоли ижтимоий табақаланишининг 
кучайиши ва ҳоказо. 
XX аср охиридаги бозор Адам Смит давридаги бозор у ѐқда тур-
син, XIX аср классик капитализм давридаги бозордан ҳам тубдан 
фарқ қилади. Чунки у вақтда бозорда ҳар қандай назорат ўрнатиш ва 
тартибга солишга чек қўйувчи талаб ва таклифнинг бебошлиги ҳукм 
сурарди.
Ҳозирги замон ривожланган бозор иқтисодиѐтининг асосий бел-
гилари жумласига қуйидагилар киради: 
– мулкчиликнинг турли-туман, яъни хусусий, давлат, жамоа, 
аралаш ва бошқа мулк шаклларига асосланган иқтисодий тадбиркор-
лик фаолиятининг ривожланиши; 
– капитал ва ишлаб чиқаришнинг юқори даражада умумлашуви, 
мулкнинг маълум қисми давлат ва монополияларнинг иҳтиѐрида 
тўпланиб, миллий ва халқаро миқѐсда умумлашуви; 
– иқтисодиѐтни тартибга солишда давлатнинг фаол иштироки; 
бунда давлат фан-техника тараққиѐтини ҳисобга олиб, турли иқтисо-
дий тадбирларни, ривожланишнинг истиқболларини белгилаш, турли 
тармоқлар, соҳалар ўртасидаги нисбатларни тартиблаш чора-тадбир-
лари ва вазифаларини бажаради; 
– хўжалик юритишда режа усулидан фойдаланиш (бизнес режа, 
маркетинг тизими); 
– ижтимоий ҳимоянинг кучайиши (давлат ва жамоалар, хусусий 
кишиларга тегишли ижтимоий таъминот ва ижтимоий суғурта фонд-
ларининг вужудга келиши). 
Бозор иқтисодиѐтининг дастлабки ва ҳозирги ривожланиш 
босқичларидаги асосий белгилар ва уларнинг хусусиятлари сақланиб 

---

қолади, уларда товар ва пул муносабатлари ва уларга қонун-қоида-
ларнинг амал қилиши учун шарт-шароит мавжуд бўлади. 
Бозор иқтисодиѐтида қатнашувчи субъектлар ўз манфаатлари-
дан келиб чиқиб, тадбиркорлик турини ва ҳажмини аниқлаб олади-
лар, Айирбошлаш эркин юзага келадиган бозор нархлари асосида 
юзага чиқади. Даромадларни тақсимлаш ва ўзлаштириш ҳам қатнаш-
чиларнинг хоҳишларига кўра амалга оширилади. 
Иқтисодиѐтнинг монополияга қарши характери мулкчилик ва 
хўжалик юритиш шаклларининг мувозанати иқтисодиѐтда алоҳида 
қатнашаѐтганларнинг якка ҳукмронлигини инкор этади. Чунки якка 
ҳукмронлик эркин иқтисодий фаолият билан чиқиша олмайди, у бо-
зор муносабатларининг табиатига мос келмайди. 
Бозор иқтисодиѐти пул муносабатларига асосланади. Пул иқти-
содиѐтнинг ажралмас бўлаги, иқтисодий муносабатлар қарор топи-
шининг асосий воситасидир. Мустаҳкам пул тизимининг бўлиши 
бозор иқтисодиѐти ривожланишининг муҳим шартидир. 
Бозор иқтисодиѐти иқтисодий ўсишнинг қудратли дастаги бўл-
ган рақобатга асосланади. Эркин рақобат хўжалик юритиш мулкчи-
лигининг эркинлигига асосланиб, тадбиркорликнинг иқтисодий ман-
фаатларини амалга оширади. Ҳозирги бозор иқтисодиѐти маданий-
лашган, соғлом рақобатни афзал кўради. Рақобат шундай кучки, у 
маълум маънода бозорни тартибга солади ва назорат қилиб туради. 
Бозор иқтисодиѐти унинг барча қатнашчилари учун тенг имко-
ниятлар яратувчи иқтисодиѐтдир. Бинобарин, бундай иқтисодиѐти-
нинг амалга ошуви унда қатнашувчилардан ҳар бирининг тадбиркор-
лик қобилиятига боғлиқдир. Бундай шароитда ҳар бир қатнашчи 
ишлаб чиқаришнинг у ѐки бу омили эгаси ҳисобланади, жамиятда эса 
бу омилларнинг бемалол ҳаракати туфайли капитал ва бозорга ѐнда-
шиш имкони содир бўлади. Бозор тизимидаги иқтисодий фаолият 
интилишлари, маълум даражада, ўз манфаатларни таваккалчилик 
билан амалга оширишда ўз ифодасини топади. 
Бозор иқтисодиѐти тартибга солинадиган ўзига хос иқтисодиѐт-
дир. Унинг асосий тартибга солувчиси бозор нарх-навоси ҳисоблана-
ди, чунки у ишлаб чиқарувчига бозор талабини етказади. Иқтисодий 
фаолиятни бозор талабаларига мослаштириш орқали микроиқтисо-
дий тарзда ўз-ўзини тартибга солиш юз беради. Иқтисодиѐтни макро-
тартибга солиш давлатнинг хатти-ҳаракатлари билан амалга ошири-
лади. Давлат ўзининг иқтисодий сиѐсати билан бозор иқтисодиѐти 

---

қатнашчиларининг хўжалик масалаларига фаол таъсир кўрсатади. 
Давлат солиқлар, бюджет субсидиялари ва божхона имтиѐзлари орқа-
ли ишлаб чиқариш ресурсларининг ҳаракат йўналишларини, даро-
мадлар тақсимланиши характерини ўзгартиради ва шу билан 
иқтисодий ўсиш жараѐнига таъсир кўрсатади. 
Бозор мослашуви иқтисодий фаолиятни давлат томонидан коор-
динациялаш билан уйғунлашиб кетади. Бу иқтисодиѐт ривожланиш-
нинг стихиялилигини чеклайди, унга барқарор ўсиш характерини 
беради. 
Бозор муносабатлари ижтимоий йўналтирилган бўлиб, кишилар 
эҳтиѐжини бозорни товар ва хизматлар билан тўлғазиш орқали қон-
диришга қаратилган ҳамда бутун аҳолининг моддий тўкинлигини, 
умумий фаровонлигини юзага келтириш учун истеъмол даражасини 
ўстиришни таъминлайди. Умуминсоний мақсадлар бозор иқтисодиѐ-
тининг аралаш иқтисодиѐтга айланиб бориши билан характерланади. 
Ривожланган мамлакатларда икки ҳукмронлик тизимидан аралаш 
таркибга ўтилиши муносабати билан моддий тўкинликни таъминлаш 
учун меҳнат унумдорлигининг юқори даражаси, аҳоли катта қисми-
нинг борган сари акция эгалари – капитал мулкдорларига айланиши, 
миллий даромадда иш ҳақи улушининг доимо ўсиб боришини талаб 
этувчи малакали меҳнат ролининг ошишига олиб келади. Буларнинг 
ҳаммаси ишлаб чиқаришни инсонпарварлаштириш омиллари ҳисоб-
ланади. 
Бозор иқтисодиѐтига ўтиш муқаррар ҳолат ҳисобланади. Бу давр 
талаби, объектив воқеликдир. Иқтисодий зарурат сифатида бозор му-
носабатларига ўтиш тарихий муқаррар ҳодисага айланади. Шу сабаб-
ли бозор тизимига кирмаган мамлакат ер юзида қолмайди. Тарихан 
бу тизимга энг сўнгги навбатда қадам қўйганлар собиқ социалистик 
мамлакатлар эди. 
Бозор фақат мақсад эмас, балки услубдир, янги қадриятларнинг 
шаклланиш воситасидир, кишилар фаровонлигининг сифат жиҳатдан 
юқорироқ даражага кўтарилишидир. Илғор мамлакатлар тажрибасига 
кўра, бозор муносабатлари халқ фаровонлиги, турмуш даражасининг 
ўсиши ва гуллаб-яшнаши йўлида республиканинг ишлаб чиқариш 
кучларида мужассамлашган улкан имкониятлардан тўла фойдала-
нишни таъминлай олади. Вазифа шундан иборатки, бу жараѐнни 
енгиллаштириш уни аҳоли учун энг кам йўқотишлар йўли билан 

---

амалга оширилади. Ижтимоий ларзаларсиз ҳаѐт кечириш учун қўлдан 
келадиган ҳамма ишни қилиш керак.
Бозор иқтисодиѐтига катта сакрашларсиз, инқилобий ўзгариш-
лар йўлисиз ўтиш, яъни аста-секин, босқичма-босқич иш тутиш ке-
рак. Бу республикамизда бозорга ўтиш йўлининг кўзга ташланадиган 
хусусиятидир. Ҳар бир босқичнинг ўз асосий йўналишлари шаклла-
нади, уларни амалга ошириш механизмлари ишлаб чиқилади. 
Ҳар бир босқичнинг қанча давом этиши унда ҳал этилиши лозим 
бўлган муаммолар доирасига, ташқи омилларнинг қай даражада 
таъсир қилишига, аҳолининг меҳнат фаоллигига боғлиқдир.
Кишиларни ҳаѐтий фаолиятлари шароитларидаги ўзгаришларга 
руҳий тайѐрламай, зарурий шароитларни яратмай туриб, бозор муно-
сабатларининг белгиларини шакллантириш, уларни сунъий тиқиш-
тириш кўзда тутилган натижаларни бермайди. Бу бозор иқтисодиѐ-
тини қуриш ғоясини обрўсизлантириб қўйишга олиб келади. 
Шунинг билан бирга, иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш-
даги сусткашлик, ҳад этилиши бўлган масалаларни ечишда кечикиш 
иқтисодий ва ижтимоий соҳада сўзсиз оғир бўлган ҳолатларни янада 
чуқурлаштириши мумкин. 
Энг муҳими, бозор муносабатларига асосланган ривожланган 
жамиятни қуриш узоқ давом этадиган мураккаб жараѐн эканлигини, 
уни доимий равишда чуқур идрок қилиш ва зарур ҳолларда уларга 
ўзгартиришлар, тузатишлар киритишни талаб қилинишини англаш 
керак. Айниқса, кишиларнинг тафаккурини, қотиб қолган тушунча-
ларини ўзгартириш муҳимдир. Фикрлашни қадам-бақадам ўзгартира 
бориб, амалда бошқа мамлакатларда юз йиллаб қурилган янги тизим-
нинг афзалликларига эришамиз.
17
Бозор талаб ва таклифлар қонуни асосида ривожлана бориб, 
инфраструктурани, яъни айирбошлаш муносабатларини йўлга қўюв-
чи муҳитнинг яратилишини талаб қилади. Бу инфраструктурага 
банклар, фондлар, биржалар, аукционлар ва бошқалар киради. 
Нимани ишлаб чиқариш, ишлаб чиқаришни қандай ташкил 
этиш, товар ва хизматларни қай ҳолда сотиш ва бошқа масалаларни 
бозор ва унинг инфраструктураси ҳал этади. Яна бир фундаментал 
асос иқтисодий тадбиркорлик ва танловнинг эркинлигидир. Бу 
биринчи даражали вазифалар бозор тизимини яратиш йўли билан ҳал 
этилиши лозим. 
17
Каримов И.А .Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли, 46-47 бетлар. 

---

Бозор тизими шундай тизимки, унда нарх-наво ва тақсимот 
бўйича асосий қарорлар бозорларда қабул қилинади. 
Бозор иқтисодиѐти бозор анархияси ва бошбошдоқлиги тизими 
эмас, балки созланган механизм бўлиб, унда аҳоли ҳамда давлат 
корхоналарининг фаолиятлари нархлар ва бозор тизимлари орқали 
бир-бирига мувофиқлаштириб турилади. 
Шундай қилиб, бозор ва бозор иқтисодиѐти рақобат ва эркин 
нарх белгилаш асосида ҳам ишлаб чиқарувчилар, ҳам истеъмолчилар 
манфаатларига қаратилган жамиятдаги ўзаро муносабатлар тизими-
дир. Бу тизимнинг афзалликлари ресурсларни тақсимлаш ва ишлаб 
чиқариш самарадорлигида ҳамда товар ишлаб чиқарувчиларнинг 
шахсий эркинлигида кўринади. 
Ўзбекистоннинг тоталитар тузумдан демократик жамиятга 
ўтиши бозор иқтисодиѐтини яратишда «Ўзбек модели» асосида 
амалга оширилмоқда (кейинги саҳифаларда Ўзбекистоннинг бозор 
иқтисодиѐтига ўтиши масаласини батафсил таҳлил қиламиз). 
Бу йўналишда илк қадамлар қўйилди: амалга оширилаѐтган 
ислоҳотларнинг ортга қайтишининг олдини оладиган ҳуқуқий асос-
лар яратилди, ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий эркинлиги эълон 
қилинди. Булар якка тартибдаги мулкчилик шаклларининг ўсиши, 
хусусий корхоналар, акционерлик жамиятлари ва бошқа корхоналар 
янги шаклларининг пайдо бўлишига олиб келди. Шу билан бирга, 
иқтисодиѐтни бошқариш ислоҳ этилмоқда, яъни аҳоли ва корхоналар 
давлатнинг якка ҳукмронлигидан аста-секин қутилиб бормоқда. 
Ўзбекистонда бозор иқтисодиѐтининг ривожланиш дастури 
қабул қилинди. Унинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: 
– миллий бойлик асосий манбаида – қишлоқ хўжалигида харид 
нархларини қўйиб юбориш ва ўстириш йўли билан фермер хўжалик-
ларини ташкил этишни ислоҳ қилиш; 
– жамиятнинг ижтимоий жиҳатдан заиф қатламларини ҳимоя 
қилиш, ижтимоий ҳимоя механизмларини кучайтириш; 
– ишлаб чиқаришда пировард маҳсулотларни, яъни сотишга 
тайѐр маҳсулотларнинг улушини кўпайтириш; 
– қўшма ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш; 
– бозор инфраструктураси, тижорат банклари тармоғи, замона-
вий молия ва солиқ тизими, аудит ва суғурта механизмларини, бир-
жаларни муттасил ривожлантириш. 

---

Республика олдида турган мақсад ва вазифалар жаҳон тажри-
басини ўрганиш заруриятини туғдирмоқда. Бу билимларнинг манбаи 
– йиллар давомида яратилган концепциялар, назариялар ва дунѐ 
йирик иқтисодчиларининг қарашларидан иборатдир. Бу, даставвал, 
Ғарб-нинг илғор иқтисодий тафаккуридир.