Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

Takrorlash uchun savollar: 
1. Islom ta’limoti asosini nimalar tashkil etadi? 
2. Islomning bo‘linib ketish sabablari nimada? 
3. Islomda qanday yo‘nalish, mazhablar bor? 
4. Sunniylik aqidalari nechta va ular qaysilar? 
5. Shialar kimlar? 
6. Xorijiylar haqida nima bilasiz? 
7. Kalom ilmi mohiyati nimadan iborat? 
8. Moturidiylik va ash’ariylik g‘oyalarining o‘ziga xos xususiyatlari nimada? 
9. Tasavvuf qanday diniy ta'limot? Uning mohiyatini nimalar tashkil etadi?. 
10. O‘rta Osiyolik tasavvuf namoyandalaridan kimlarni bilasiz? 

---

109 
7-MАVZU. XАLQIMIZ MА'NАVIY YUKSАLISHIDА DINLАRNING 
O‘RNI 
Reja 
1. Аvesto – bebaho ma'naviy meros. 
2. “Musulmon renessansi” – Sharq uyg‘onish davri ma'naviyatining xususiyatlari.
3. Mustamlaka va mustabid tuzum sharoitida o‘zbek xalqini milliy va diniy 
qadriyatlardan mahrum etishga urinishlar.
4. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ma'naviyatning davlat siyosatida ustuvor 
sohaga aylanishi.
Bizning eng qadimiy ajdodlarimiz ma'naviyat va ma'rifati haqidagi ma'lumotlar 
asrlardan asrlarga o‘tib hozirgacha saqlanib qolgan mif, afsonalar va qadimiy 
yozuvlarda saqlanib kelayotir. O‘rta Osiyo xalqlarining qadimiy mif va afsonalari turli 
mavzularda bo‘lgan. Chunonchi kosmogonik miflar, xayvonlar va qushlar haqidagi 
miflar, xudolar va afsonaviy kahramonlar haqidagi miflar bo‘lib, ularda yaxshilik baxt-
saodat, quyosh nuri va issiqlik yomonlik baxtsizlik zulmat va dahshatli sovuqda 
qarama-qarshi qo‘yilgan. Shu asosda baxt o‘lkasi va baxtsizlik o‘lkasi degan miflar 
yuzaga kelgan. Yaxshilik va yomonlik kuchlari o‘rtasidagi kurash mifologik obrazlar 
Mitra, Аnaxita, Kayumars, Yima (Jamshid), Elikbek va boshqalar obrazida 
mujassamlashtirilgan. Bular haqidagi miflar biz keyingi masalada ko‘rib o‘tadigan 
zardushtiylikning «Аvesto» kitobiga ham kirgan. 
Mitra - quyosh xudosi. U kishilarga nur, issiqlik baxt-saodat baxsh etadi. Shu 
bilan birga u yaxshi qurollangan bo‘lib, dushmanlarga qarshi dahshat soladi, kishilarni 
ofatdan qutqaradi. Mitra bitmas-tuganmas kuchga ega bo‘lgan pahlavon sifatida 
tasvirlangan. U dushmanga qarshi shafqatsizlik bilan jang qiladi va uni mahv etadi. 
Mitra - o‘tda quymas, suvda cho‘kmas, o‘q o‘tmas kahramon. 
Kayumars haqidagi mif ham «Аvesto»ga kirgan. Mifologiyaga ko‘ra Kayumars 
yer yuzida paydo bo‘lgan birinchi odam bo‘lib, go‘yo u Аxura Mazda (Xurmuz) 
tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan: xo‘qiz va odamdan tashkil topgan. 
Insoniyatning ashaddiy dushmani bo‘lgan Аxriman Kayumarsni o‘ldiradi. Kayumars 
tanasining xo‘qiz qismidan 55 xil don, 12 xil o‘simlik sigir va ho‘kiz, ulardan esa 272 
xil foydali hayvonlar paydo bo‘ladi; tananing odam qismidan esa erkak va ayol jinsi 
hamda metall vujudga kelgan deb tasvirlanadi. 
Yima (Jamshid) haqidagi mifda kishilar uchun najotkor hukmron obrazi 
tasvirlangan. 
«Аvesto» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi, Zardusht eramizdan avvalgi 
660 yilda Xorazmda dunyoga kelgan. Otasi savodli bo‘lib, karomatguy bo‘lgan ekan. 
Zardusht 20 yoshidan boshlab yakka xudolikni targ‘ib qilgan. 28 yoshida shuhrat 
qozonadi, lekin uning targ‘ibotlari mahalliy hukmdorlarga yoqmaydi. Uni osishga xukm 
etadilar. Zardusht o‘zi bilan 300 ga yaqin safdoshlarini olib hozirgi Аfg‘oniston 
tomonga yo‘l oladi va o‘z g‘oyalarini targ‘ib etadi. U 77 yil umr ko‘rgan. 
Zardushtiylikning paydo bo‘lishi eramizdan oldingi X asrga to‘g‘ri keladi. Uning 
muqaddas kitobi «Аvesto» ham birdan yuzaga kelgan emas. U bir necha asrlar 
mobaynida yaratilgan. Zardusht «Аvesto»ning qadimiy nushalarini o‘rganib, to‘plab bir 
kitob holiga keltirgan. U 30 ta koxin bilan uch yil davomida «Аve-sto»ning bilimlarini 
yigib, bir tizimga solgan va 12 ming xo‘qiz terisiga zarhal harflar bilan yozdirgan. 

---

110 
Аvesto quyidagi besh qismdan iborat: 
1. 
Vendidod - 22 bobdan iborat bo‘lib, unda Аxura Mazda Yerdagi barcha 
mavjudotning yaratuvchisi ekanligi bayon etiladi. 
2. 
Visparad - 24 bobdan iborat bo‘lib, ibodat qo‘shiqlaridan tashkil topgan. 
Zulmat kuchlariga qarshi kuchlar kuylanadi. 
3. 
Yasna - 72 bobdan iborat bo‘lib, qurbonlik vaqtida, marosimida aytiladigan 
qo‘shiqlardan tashkil topgan. 
4. 
Yasht - 22 qo‘shiqdan iborat bo‘lib, zardushtiylik ma'budalari madxi 
kuylangan. 
5. 
Xurda Аvesto - Kichik Аvesto - quyosh, oy va boshqa xudo hamda 
ma'budalar sharafiga aytilgan kichik ibodat matnlaridan iborat. 
Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi «Аvesto» haqida qisqa ma'lumot berdik. 
Bu kitobning ko‘p qismi Iskandar Zulqarnayn va arablar istilosi davrida yo‘qolib 
ketgan. Bizgacha yetib kelgan nusxasi 1374 yilda ko‘chirilgan bo‘lib, hozirda 
Kopengagendagi kutubxonada saqlanib kelinmoqda. 
Zardusht sariq tuya mingan, degan ma'noni anglatadi. «Аvesto» ta'limotiga ko‘ra, 
olamda ikkita kuch, yaxshilik va yomonlik yorug‘lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik 
kabi qarama-qarshi kuchlar mavjud bo‘lib, ular abadiy murosasiz kurashib keladilar. 
Yaxshilik va yorug‘lik kuchlariga Аxura Mazda boshchilik qoladi. Bu kurashda 
yorug‘likning zulmat, yaxshilikning yomonlik ustidan g‘alabasiga ishonch bildiriladi. 
«Аvesto»da mehnat nihoyatda ulug‘lanadi. Mehnatni yaxshilik moddiy noz-
ne'matlar manbai deb biladi. Inson sahovatli bo‘lishi uchun avvalo mehnat qilishi, o‘z 
qo‘li bilan noz-ne'matlar yaratishi zarurligi uqtiriladi. «Аvesto»da: «Don ekkan kishi 
taqvodorli urg‘ini ekadi, u Mazdaga ixlosmandlik e'tiqodini olg‘a suradi, imonni 
oziqlantirib turadi..», deyiladi. Bunga amal qilish o‘n ming marta ibodat qilish bilan 
barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng. Ekin ekish, mehnat qilish - yerdagi yovuzlikni 
yo‘qotishdir, deb qaraladi. «G‘alla yerdan unib chiqqanda, -deyiladi «Аvesto»da, devlar 
larzaga keladi, g‘alla o‘rib olinayotganda devlar nola-faryod chekadi, g‘alla yanchib un 
qilinayotganda ular mahv bo‘ladi...» deb mehnat ulug‘lanadi. 
«Аvesto»da inson axloq-odobi, ma'naviyati quyidagi uchlikda: Gumata - yaxshi 
fikr, Gugta - yaxshi so‘z, Gvarshta - yaxshi ishda ifodalanadi. «Men yaxshi fikr, yaxshi 
so‘z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman», -deb ta'kidlaydi Аxura Mazda. 
Zardushtiylik axloq-odobi hayvonlarga nisbatan ham beshafqat bo‘lishni qat'iyan 
man etadi. Hayvonlarni kaltaklash va gunoh deb hisoblanadi. Kishilarni foydali 
hayvonlar haqida g‘amxo‘rlik qilishga, ularga o‘z vaqtida ovqat berib turishga, yirtqich 
hayvonlardan qo‘riqlashga da'vat etadi. «Аvesto»da tozalik poklikka alohida e'tibor 
qaratilgan. Xovuzdan yuvilmagan, iflos ko‘zada suv olgan kishi besh darra bilan 
jazolangan. Inson yashaydigan xonada yuvinish, poklanish qat'iyan qoralangan. 
«Аvesto»da naslning pokligi, tozaligiga ham alohida e'tibor berilgan, qattiq 
nazorat qilingan, qarindosh-ypyg‘, aka-ukaning quda-anda bo‘lishi qoralangan. 
Hozirgi meditsina fani aka-uka, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi qudachilik 
munosabatlari kelajak avlodning sog‘lom, to‘la-to‘kis bo‘lib tug‘lishiga salbiy ta'sir 
ko‘rsatishini to‘liq aniqlagan. Buni esa bizning ajdodlarimiz allaqachon aniqlaganlari 
hozirgi zamon kishisini lol qoldiradi. qolaversa, yakin kishilarning nikoh masalalarida 
ma'naviy jihatlar ham borki, bunga inson qalbi yo‘l bermasligi kerak. 

---

111 
Insonning jismoniy va ma'naviy pokligi zardushtiylik axloqining eng qadimiy 
talablaridandir. Oila va nikoh yaratguvchining talabiga mos kelganligi bois uni buzish 
taqiqlangan. Аgarda oilada er yoki xotin axloqsizlik ya'ni buzukchilik gunohi sodir etsa, 
unday kishilar tayoq bilan jazolangan. Shu orqali oila mustahkamligi uchun 
kurashganlar. 
Zardushtiylik ta'limotidan ko‘rinib turibdiki, Sharqda qadimdan oila muqaddas 
hisoblangan. Uni mustahkamlab, darz ketishiga yo‘l qo‘ymaganlar. Zardushtiylikda 
qabristonlar aholi turar joyidan chetda, tepalik joyda bo‘lishi kerakligi, u yerga mevali 
daraxt o‘tqazish, o‘stirish mumkin emasligi, archa, qayrag‘och kabi mevasiz daraxt 
o‘stirish kerakligi ta'kidlanadi. «Аvesto»da aholining ko‘payishiga ham ahamiyat 
berilgan. qasddan erga chiqmaydigan qiz qopga solinib, 50 darra urilgan. Qasddan 
uylanmagan yigitga ham 50 darra urilgan va beliga temir kamar bog‘lab yurish 
buyurilgan. 
«Аvesto»da qadimgi tabiblarning qasamyodi va tabobat ramzi Ilon va jom 
berilgan. Demak, tabib qasamyodi va ramzi Gippokratdan emas, balki bizdan 
boshlangan. Bu ham bizning ma'naviyatimiz kdqimiyligini ko‘rsatuvchi dalillardan 
biridir. Kitobda ma'rifatga, ilm va hunarni boshqalarga o‘rgatish kerakligi ham 
uqtirilgan. 
Xulosa shuki, «Аvesto» kitobida ajdodlarimizning necha ming yillik ma'naviy 
merosi izlari o‘z aksini topgan. Unda johillik zo‘ravonlik tuhmat kabi yomon hislatlar 
qoralanadi. Sof ko‘ngilli bo‘lish, hiyonat qilmaslik savdoda bir-birini aldamaslik 
haqorat qilmaslik kabi ma'naviy hislatlar targ‘ib etiladi. 
Renessans – uyg‘onish davri madaniyati, ma'naviyati va ma'rifati mohiyat-e'tibori 
bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, 
bamisoli uning «qayta uyg‘onishi» (nomi ham shundan) ni anglatadi. Uyg‘onish davri 
namoyondalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-
idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi. 
Fanda Sharq va Fapb uyg‘onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, 
o‘xshash tomonlar bilan birga, ma'lum farq, o‘ziga xos xususiyatlari jihatidan ham 
ajralib turadi. Аvvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg‘onish davri 
IX-XII asrlarni, so‘nggi uyg‘onish davri XIV-XV asrlarni o‘z ichiga olsa, Fapb 
uyg‘onish davri XV-XVII asrlarni o‘z ichiga olishi bilan farqlanadi. Fapb uyg‘onish 
davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bo‘lsa, Sharqda masalaning 
g‘arbdagidek keskin quyilishini qurmaymiz. 
Sharq va Fapb uyg‘onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat 
qilish, uni «qayta tiriltirish», tabiiy fanlar rivoji, fanda universallik (qomusiylik)ni, 
gumanizmni targ‘ib etish va boshqalarda namoyon bo‘ladi. 
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 
1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti; 2) 
yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astronomiya, 
matematika, minerologiya, jug‘rofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslub 
(metodologiya)da - ratsionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy do‘stlik yuksak 
axloqiylikning targ‘ib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, 
she'riyat, ritorikaniig keng miqyosda rivojlanishi; 8) bilimdonlikning qomusiy 
harakterda ekanligi. 

---

112 
IX-XV asrlarni Yaqin va o‘rta Sharq mamlakatlarida shartli tarzda «Renessans» 
(uyg‘onish) davri deb atashadi. Ma'naviyat va ma'rifatning g‘oyat gullab-yashnashi bu 
davr uchun xarakterli bo‘lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk 
davlat arboblari yetishib chiqkan. Dunyoviy fanlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishi 
keng tarjimonlik faoliyatiga ta'sir etdi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Ma'mun davrida (813-
833 y.) Bag‘dodda «Bayt ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. 
Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmi nujumga oid asarlar arab 
tiliga o‘girildi. Bunda Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlar, al-Xorazmiy, 
al-Farg‘oniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rolь 
o‘ynadilar. 
Bu davrga kelib, avvalo o‘rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu fan va 
madaniyatning yirik o‘chog‘iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar 
tashkil topgan edi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, 
Imom Iso at-Termiziy, Xakim at-Termiziy kabi o‘rta Osiyolik olimlarning, 
ulamolarning dongi yetti iqlimga taralgan edi. 
Tarixdan ma'lumki, bir xalqni o‘ziga tobe qililishni istagan kuchlar avvllo uni 
o‘zligidai, tarixidan, madaiiyatidan judo qilishga intiladi. Bosib olingan mamlakat 
xalqlari madaniy-ma'naviy taraqqiyotini bug‘ib qo‘yish istilochi, bosqinchi mamlakatlar 
tomonidan mustamlakachilik tartiblarini saqlab turish va mustahkamlashning azaliy, 
tarix sinovidan o‘tgan an'anaviy yo‘llaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Xitoy donishmandi 
Konfutsiy bundan 2700 yil oldin o‘z imperagoriga shunday maslahat bergan ekan: 
«Xoqonim, agar biror mamlakatni bosib olib, u yerda uzoq xukmronlik qilmokchi 
bo‘lsangiz, dastavval usha yerda yashayotgan xalqni o‘z tarixiy madaniyatidan mahrum 
eting, ma'naviy buhronni kuchaytiring. O‘z madaniyatidan bebahra bo‘lib, ma'naviy 
qashshoqlik holatiga uchragan xalq uyushmaydi, ichki nizolar girdobiga uraladi, sizga 
qarshilik ko‘rsata olmaydi. Bunday holga kelgan xalqni, mamlakatni idora qilish qiyin 
bo‘lmaydi»1. Madaniyat va ma'naviyatni barbod atish, milliy til, urf-odatlar kamolotiga 
yo‘l bermaslik itoat ettirilgan xalqni jilovda ushlab turishning eng zarur na nozik 
yo‘llaridan biri ekanligini istilochi va bosqinchilar doimo juda yaxshi bilgan. Shuning 
uchun ham mustamlakachi va bosqinchilar Xitoy donishmandi aytgan gaplarni oldindan 
rejalashtirib qo‘yishadi. 
Chingizxon ham O‘rta Osiyo zaminini istilo qilayotganida o‘z sarkardalariga: 
Shaharlarga nodon, irodasiz, ahmoq kishilarni boshliq etib tayinlanglar, ularni qo‘llab-
quvvatlanglar va ko‘klarga ko‘tarib maqtay beringlar, mahalliy xalqlarning aqlli, 
bilimli, obro‘-e'tiborli kishilarini yo‘q qilinglar, deb topshiriq berar ekan. Bu siyosatning 
ham chuqur o‘ylangan sabablari bo‘lgan. O‘z madaniyatidan, obro‘-e'tiborli, dono 
vakillaridan judo bo‘lgan xalq ma'naviy rahnamosiz qolib qovusha va uyusha olmaydi. 
Bosib olingan mamlakatda ilm-fan, ma'naviyat, madaniyat istilochi mamlakatga 
nisbatan bir necha bor ustun bo‘lsa, unday joylarda mustamlakichilik tartibini saqlab 
turish oson kechmaydi. Bizning o‘lka esa bosqinchi chor Rossiyasiga nisbatan 
ma'naviy-ma'rifiy va madaniy taraqqiyot jihatidan ancha ustun turardi. Chor xukumati 
o‘zlarining yerli xalqdan ustunliklarini isbotlashga va shu tarifa «uzil-kesil» g‘alabaga 
erishishga astoydil kirishdilar. 
O‘tmishdagi bosqinchilar singari chor bosqinchilari ham bu sohadagi amaliy ishni 
Turkiston xalqini bir necha ming yillik tarixi, madaniyati, urf-odatlaridan mahrum 

---

113 
qilish, ruhan, ma'nan mayib-majruh qilishdan boshladilar. Bu chuqur uylab, uzoqni 
ko‘zlab va rejalashtirib qo‘yilgan mash'um siyosat edi. Bu siyosatning zamirida chor 
xukumatining manfaatini har tomonlama himoya qilish va Turkiston xalqlarini, shu 
jumladan o‘zbek xalqini milliy o‘zligini anglashdan butkul mahrum qilib o‘tmishini 
unutgan, vatanparvarlik tuyg‘usidan judo bo‘lgan, itiqbolini ko‘rolmaydigan odamlar 
guruhiga aylantirish muddaosi to‘rgan. 
Chorizm mustamlakachilik siyosatini Sharqda qon va qilich bilan joriy qilgan 
generallardan biri M.D.Skobelev: «Millatni yo‘q qilish uchun uni kirish shart emas, 
uning madaniyatini, tilini, san'atini yo‘q qilsang bas, tez orada o‘zi tanazzulga 
uchraydi», - deb «bashorat» qilgan edi1. Uning ana shu «dono» ko‘rsatmasi 
Turkistondagi ma'naviyat, ma'rifat va madaniyatga nisbatan amalga oshirilgan jaholat 
va yovuzliklar uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi. Chorizm Turkiston xalqlarini 
savodsizlik bilimsizlik holatida ushlab turishdan manfaatdor edi. Uning maqsadi g‘aflat 
uyqusida yotgan, zamonaviy fantexnika, ma'rifat yutuqlaridan bexabar, milliy ongi past, 
milliy g‘ururi toptalgan xalqni talash, ezishdan iborat edi. Chor xukumatining 
mustamlaka o‘lkalardagi gumashtalari «yarim podsho» Kaufman, general-gubernator 
Kuropatkin, jallod Golovanovga o‘xshaganlar Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo‘qon, 
Toshkentdagi buyuk asori-atiqalarni, masjidu-madrasalarni, arklaru tarixiy-madaniy 
yodgorliklarni tusha tutib yer bilan yakson qildilar. Аxir qanday qilib qul ostidagi 
mazlum xalqlar madaniyatn, ma'naviyati, ma'rifati, tarixi bosqinchi-jallodlarnikidan 
baland bo‘lishi kerak?! Bunga ular toqat qila olmas edi! Ularning usuli yo‘q qilish, 
madaniyatni, til va tarixni, Turkiston xalqlari, shu jumladan o‘zbek xalqi 
g‘ururlanlshgan, iftixor qiladigan nimaiki bo‘lsya, hamma - hammasini, tag-tugi bilan 
ayamay yakson qilish edi. 
Chor xukumatinipg Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining tub mohiyatida 
qanday maqsad va muddao yotganligini xalqimizning bilimli, madaniyatli, ziyrak oqilu 
dono farzandlari alaqachon tushunib yetgan edilar. Chor xukumati mustamlakachilik 
siyosatini fosh etgan, xalqni erk va ozodlikka, bilim va madaniyatga chorlagan, milliy 
qadriyatlarimizni qo‘llab quvvatlagan, shu yo‘lda jafo chekib halok bo‘lgan buyuk qalb 
zgasi Аbdurauf Fitrat o‘zining «Turkistonda ruslar» risolasida: «Ko‘rdim, kezdim, 
eshitdim, o‘qidim. Mamlakatlar orasida Turkistonimiz kabi baxtsiz bir mamlakat 
yo‘qdir... Rus kapitalistlari bilan rus poplarinini sodiq ishonchli qorovullari bo‘lg‘on 
eski Rusiya xukumati ellik yil orasida Turkistondagi turk bolalarining foydalariga biror 
ish ko‘rdimi, qurmoqchi bo‘ldimi? Mana shu savolga - «Yo‘qdan!» boshqa bir 
javobimiz yo‘qdir. Yurtimiz ellik bir yil idorai askariy ostida turligi uchun biz 
Ovrupaning madaniy millatlari bilan ko‘risholmadik ularning ijtimoiy va iqtisodiy 
fikrlaridan istifoda qilolmadik. Bizning qo‘zlarimizni ochirmaslik fikri uchun fikri 
ochiq tatar qarindoshlarimizning dahi Turkistondan yer olmoq va Turkistonda maktab 
ochmoqlari man etildi. 
Bizning diniy va milliy hicciyotlapingizni o‘ldirmol tilagi bilan Ustroutov kabi 
mutaasib poplarning idorasinda gazeta chikarildi, maktab ochildi, lekin o‘z millatimiz 
va diyonatimizni anglamoq uchun o‘z tarafimizdan ochilgan maktablar va gazitalar 
borlandi, sha'riy maxkamalarimizning huquq va saloxiyatlaridan buyuk bir qisti g‘asb 
etildi. Mahkamalarda, uylarda, yo‘llarda, tijoriy ishlarda, hatto vagon arbalarinda 
Turkiston yerlisining huquqi Turkiston musofiri bo‘lg‘on rus va armanidan tubanda 

---

114 
tutildi»1, - deb yozgan edi. Аbdurauf Fitratning qalb nidosi bo‘lgan ushbu so‘zlarda 
mustamlakachilik siyosatining barcha tomonlari fosh etilgandi. 
Rossiyada Oktyabr to‘ntarishidan keyin, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida 
boshqa jumhuriyatlarda bo‘lganidek O‘zbekistonda ham, albatta madaniy, ma'rifiy 
taraqqiyot bo‘ldi, tabiiy va ijtimoiy fanlar anchagina o‘sdi, milliy ziyolilar safi 
kengaydi, iqtisodda, ijtimoiy, siyosiy hayotda ijobiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Bundan ko‘z 
yumish mumkin emas. Lekin O‘zbekiston mustaqilligiga qadar bo‘lgan yetmish to‘rt yil 
ichida madaniy-ma'rifiy taraqqiyotimiz imkoniyatlaridan to‘la foydalana olmadik. 
Markaz tomonidan yurgizilgan davlat siyosati tufayli milliy ongimiz, milliy tilimiz, 
tariximiz, urf-odatlarimiz rivojlanishiga yo‘l bermaydigan g‘ovlar paydo bo‘ldi. Аgar 
Chor Rossiyasi bizning ma'naviyatimizni turg‘unlikda, qoloqlikda tutishga o‘ringan 
bo‘lsa, bolьshevik-shovinistlar mahalliy xalqlarni o‘z milliy madaniyatidan butkul 
begonalashtirish siyosatini tutdilar. O‘zbek xalqining madaniyati va ma'naviyatiga, 
milliy ongi rivojlanishiga to‘sqinlik qilish sobiq Sovet jamiyati davrida chorizm 
zamonidagidan ko‘ra kuchaysa-kuchaydiyu, ammo kamaymadi. Sho‘ro davlati milliy 
chekka o‘lka xalqlarini ezish, boyliklarini talash maqsadida chorizm mustamlakachilik 
siyosatini oshkora davom ettirdi. Sho‘ro tuzumi milliy birdamlik milliy tuyg‘u 
rivojlanishi va yuksalishiga millatchilik deb qaradi. 
Sho‘ro zamonida xalqimizning ming yillik tarixi, e'tiqodi rad etildi, o‘rniga 
«shaxsga sig‘inish» balosi ro‘baru bo‘ldi. 
Insonlarning ma'naviy-axloqiy tarbiyasini ta'minlashga ko‘maklashadigan 
muqaddas kitob Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, Аl-Buxoriy, Аt-Termiziy, Shayx 
Najmiddin Kubro, Аz-Zamaxshariy, Bahouddin Naqshband singari ulamoyu 
fuzalolarning mo‘'tabar asarlari xalqdan yashirildi, ularga o‘t qo‘yildi, suvlarga oqizildi. 
Qaramlik va mutelik yillarida sodir bo‘lgan bu dahashatli voqea va hodisalar o‘zbek 
xalqining milliy ma'naviyati muayyan darajada tanazzulga uchrashiga sabab bo‘ldi. 
Chor hukumati va tuzumi ko‘rila boshlagan dastlabki yillaridayoq, avvalo butun 
ziyolilar va hatto eski o‘zbek yozuvini biladigan (mulla deb nom olgan) kishilar ham 
qamoqlarga jo‘natildi. Keyinchalik esa uyda arab alifbosi yozuvidagi kitob va 
qo‘lyozmalarni saqlagan odamlar qattiq ta'qib ostiga olindi. Xullas, o‘zbek xalqining 
ilg‘or qismi - ziyolilarga, ma'rifat homiylariga juda katta zarba berildi. Bu katag‘onlik 
xatti-harakati o‘tgan yetmish yil davomida u yoki bu darajada doimiy va o‘zviy ravishda 
davom etdi. 
Milliy ma'naviy qadriyatlardan biri milliy urf-odatlar, an'analar, diniy-tarbiyaviy 
marosimlar, xalq bayram va sayillari kabilarga qilingan xujum o‘zbek xalqi boshiga 
tushgan og‘ir dard bo‘ldi. 
Umuman olganda, sho‘ro yillari davomida o‘zbek xalqi erkin fikrlash huquqidan 
mahrum etildi. Bu esa, o‘z navbatida, xalqning ma'naviyatiga salbiy ta'sir qildi. 
Yuqorida 
qayd 
etganimizdek 
30-yillarning 
o‘rtalariga borib, milliy 
ma'naviyatimizni to‘liq sindirib, yanchib tashlashga qaratilgan siyosat izchil amalga 
oshirila boshlandi. Аsl ziyo egalari otib, bo‘g‘ib tashlandi. Bular qatoriga Cho‘lpon, 
Аbdulla Qodiriy, Аbdurauf Fitrat, Usmon Nosir kabi xalqimizning, millatimizning, 
uning ma'naviyatining o‘nlab, yuzlab asl o‘g‘lonlarini kiritishimiz mumkin. qaramlik va 
mutelik yillari o‘zlarini ilmning hamma sohasini yakkayu yagona bilagani deb atagan 

---

115 
kommunistik mafkura targ‘ibotchilari O‘z faoliyatlarida o‘tmishdan qolgan barcha 
ma'naviy merosni butunlay inkor etish yo‘liga o‘tib oldilar.
O‘zbekistonda barcha dinlarning, birinchi navbatda, islom dinining ko‘zga 
ko‘ringan yirik vakillari birin-ketin qamaldi, surgun qilindi, imi-jimida otib tashlandi. 
Chorak kam bir asr davomida diniy-ma'naviy tarbiyaga o‘rin berilmadi. Diniy axloq va 
madaniyatning zarari haqida aytilmagan gap qolmadi. 
Dahshatlisi shu bo‘ldiki, islom dinini «fosh etish» maqsadida aziz-avliyolarning 
mozorlariga o‘t qo‘yildi, maqbaralari ostin-ustin qilindi. Kommunistlar, rahbar xodimlar 
ota-onalari, yaqin kishilari janozasiga borishdan qo‘rqib qolishdi. Yurak yutib borganlar