Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Ruhiy-kimyoviy zaharli moddalarga  ruhiy  ta’sir  ko‘rsatuvchi 

(qo‘rquv,  tushkunlikka  tushish,  galutsinatsiyalarni  keltirib 

chiqaruvchi)  moddalar  kiradi.  Bunday  zaharli  moddalar  turkumiga 

birinchi navbatda aerozol (tutun) holatda qo‘llaniladigan uchuvchan 

bo‘lmagan BZ moddasi kiradi. Bu modda organizmni nafas a’zolari 

yoki  oshqozon-ichak  tizimi  orqali  zaharlaydi.  Nafas  a’zolari  orqali 

organizmga tushganida miqdoriga qarab belgilar 0,5–3 soatdan keyin 

paydo bo‘la boshlaydi. Keyin bir necha soat davomida yurakning tez 

urishi,  og‘iz  va  terining  qurishi,  ko‘z  qorachiqlarining  kengayishi 

va  buning  hisobiga  ko‘rishning  yomonlashishi,  gandiraklab  yurish, 

fikrning  tiniq  bo‘lmasligi  va  qusish  kabi  belgilar  paydo  bo‘ladi.  

(Kam  miqdorda  ta’sir  qilganda  uyquchanlik,  ish  qobiliyatining 

susayishi kuzatiladi.) Keyingi 8 soat davomida gapirishda qiyinchilik 

paydo bo‘lib, odam harakatlana olmay qoladi. Odam bir joyda qotib 

qolib atrofdagi voqealarga hech qanday reaksiyasi bo‘lmaydi. Keyin 

qo‘zg‘alish  davri  boshlanib,  4  kungacha  davom  etadi.  Bu  davr 

betartib harakatlarning ko‘payishi, ko‘p gapirish, sodir bo‘layotgan 

---

16

voqealarni  yetarlicha  anglay  olmaslik  bilan  xarakterlanadi.  Bu 

davrda jarblangan odam bilan muloqot qilishning imkoni bo‘lmaydi. 

Keyinchalik asta-sekin tuzala boshlaydi. 

Zaharlovchi  moddalar  o‘zining  zaharlash  xususiyatini  qancha 

vaqt  saqlay  olishiga  qarab  chidamli  va  chidamsiz  zaharlovchi 

moddalarga ajratiladi.