Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Zaharlovchi moddalarning xossalari.  Zaharlovchi  moddalar 

toksik  xususiyatidan  tashqari,  ommaviy  zarar  yetkazuvchi  qurol 

---

17

sifatida  ishlatish  imkonini  beradigan  bir  qator  fizik  va  kimyoviy 

xossalarga ham ega. 

Qaynash va erish  harorati  zaharlovchi  moddaning  ta’rifida 

asosiy o‘rin egallaydi. Qaynash harorati moddaning uchuvchanligini 

belgilab  beradi.  Ko‘pchilik  zaharlovchi  moddalar  suyuq  holatda 

bo‘lib,  bu  holat  suyuqlikning  qaynash  haroratiga  qarab  shartli 

ravishda past va yuqori haroratda qaynaydigan moddalarga bo‘linishi 

mumkin.  Past  haroratda  qaynaydigan  zaharlovchi  moddalar  tez 

bug‘lanadi  va  havoda  yuqori  konsentratsiyani  hosil  qiladi,  biroq 

ular  ishlatilgan  joyida  uzoq  muddat  saqlanib  qola  olmaydi. Yuqori 

haroratda qaynaydiganlari sekin bug‘lanadi, biroq ishlatilgan joyida 

uzoq muddatgacha saqlanib qoladi. Bunday moddalarning zararlash 

xususiyati kuchli bo‘ladi. 

Zaharlovchi moddaning uchuvchanligi. Uchuvchanlik  deganda, 

ma’lum  harorat  va  havo  bosimida  zaharlovchi  moddaning  havoda 

to‘yingan maksimal miqdori tushuniladi. Zaharlovchi modda bug‘lari 

bilan havoni to‘yintirishga maxsus sharoitlardagina erishish mumkin, 

shuning  uchun  jang  maydonida  zaharlovchi  modda  qo‘llanilganda 

ularning  havodagi  konsentratsiyasi  uchuvchanligiga  qaraganda 

ancha  past  bo‘ladi.  Odatda,  uchuvchanlik  1  litr  havoda  milligram 

hisobida  o‘lchanadi.  Zaharlovchi  moddalarning  uchuvchanligi 

uning  qaynash  harorati  va  bug‘larining  qayishqoqligiga  bog‘liq, 

shuning  uchun  qaynash  harorati  past  bo‘lgan  moddalar  (fosgen, 

sianid  kislota)  tez  bug‘lanib  ketadi,  yuqori  haroratda  qaynaydigan 

moddalar sekin bug‘lanadi.

Zaharlovchi modda bug‘larining zichligi bir litr bug‘ yoki gazning 

bir litr havoga nisbati bilan belgilanadi. Masalan, fosgen bug‘ining 

zichligi  3,5  ga  teng.  Demak,  uning  bug‘i  havodan  3,5  barobar 

og‘ir. Bug‘lari past zichlikka ega bo‘lgan zaharlovchi moddalar va 

gazlar atmosferada tezda tarqalib ketadi, bu esa yer yuzasida uzoq 

muddat jangovar konsentratsiyasini saqlab turishga to‘sqinlik qiladi. 

Shuning uchun sianid kislota (kuchli zaharlovchi ta’sirga ega) jang 

maydonlarida  keng  qo‘llanilmagan.  Yuqori  zichlikka  ega  bo‘lgan 

---

18

zaharlovchi  moddalarning  bug‘i  uzoq  vaqt  shamol  tegmaydigan 

joylarda,  chuqurliklarda,  jarliklarda,  xandaqlarda,  okoplarda  va 

boshqa yerlarda saqlanib qoladi va odamlarning zararlanishiga olib 

keladi. 

Suyuq zaharlovchi moddalarning solishtirma og‘irligi  suv 

havzalarining  zararlanish  darajasini  baholashda  katta  ahamiyatga 

ega.  Yuqori  nisbiy  og‘irlikka  ega  bo‘lgan  zaharlovchi  moddalar 

uzoq vaqt ichida suv havzalarining eng pastki qatlamlarida saqlanib 

turadi.

Gidrolitik turg‘unligi  zaharlovchi  moddaning  nam  joylarda 

va  yomg‘ir  yog‘ayotgan  vaqtlarda  uzoq  vaqt  saqlanib  qo-

lishini  ta’minlaydi.  Bundan  tashqari,  zaharlovchi  moddaning 

gidrolizlanmasligi yoki gidroliz reaksiyalariga turg‘unligi zararlangan 

joy,  inshootlar,  harbiy  texnika  va  mulklarni  degazatsiya  qilishni 

qiyinlashtiradi.  Zarin,  zoman  kabi  yuqori  toksik  moddalar  yuqori 

gidrolitik turg‘unlik xossasiga ega. Zararlangan joylarni va mulklarni 

degazatsiya  qilish  nuqtayi  nazaridan  zaharlovchi  moddaning 

kislota  va  ishqorlarga  turg‘unligini  aniqlash  katta  ahamiyatga  ega. 

Masalan, zarin va zoman ishqorlar bilan yaxshi degazatsiya qilinadi 

(novshadil  spirti,  o‘yuvchi  natriy).  Fosfororganik  zaharlovchi 

moddalar  guruhiga  kiruvchi  V-gazlari  esa  ishqorlar  ta’siriga  ancha 

turg‘un,  shuning  uchun  bu  moddalarni  degazatsiya  qilishda  faol 

xlor saqlovchi moddalar (kalsiy gipoxlorit, xloramin, dixloramin va 

boshq.)  qo‘llaniladi.  Odatda,  zaharlovchi  moddalarning  ko‘pchiligi 

ishqorlar ta’siriga turg‘un bo‘ladi.