Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Bo‘g‘uvchi zaharli moddalarga  o‘pka  to‘qimalarini  zararlovchi 

ZMlar  kiradi.  Tipik  vakili  gaz  holatdagi,  rangsiz  (–80°C  va  undan 

past  haroratda  suyuq),  achigan  pichan  hidini  beruvchi  fosgen. 

Fosgen  beqaror  ZMlar  turkumidan  bo‘lib,  havodan  og‘irligi  sababli 

har  xil  obyektlar  tirqishlaridan  sizib  kira  olish  xususiyatiga  ega. 

Organizmga faqat nafas a’zolari orqali ta’sir ko‘rsatib, o‘pka shishini 

keltirib chiqaradi. Natijada organizmning kislorod bilan ta’minlanishi 

buziladi – bo‘g‘ilish holati yuzaga keladi. Yashirin davrga (1–2 soat) 

va organizmda to‘planib qolish xususiyatlariga ega. 

Fosgen  ta’sirida  ko‘zning  biroz  achishishi,  yosh  oqishi,  bosh 

aylanishi,  yo‘tal,  ko‘krak  sohasida  siqilish,  ko‘ngil  aynishi  paydo 

bo‘ladi. Zaharli hududdan chiqqandan so‘nggi bir necha soat ichida 

bu  belgilar  o‘tib  ketadi.  Keyin  to‘satdan  ahvolning  og‘irlashishi 

kuzatiladi.  Kuchli  yo‘tal  paydo  bo‘lib,  ko‘p  miqdorda  balg‘am 

ajralib  chiqa  boshlaydi.  Bosh  og‘rib  nafas  yetishmay  qoladi. 

Lab,  qovoq,  yonoqlar  ko‘karadi.  Tomir  urishi  tezlashadi.  Yurak 

sohasida og‘riq, lanjlik, bo‘g‘ilish, tana haroratining 38–39

o

C gacha 

ko‘tarilishi kuzatiladi. O‘pka shishi bir necha kun davom etib, o‘lim 

bilan yakun topadi.

---

15

Ta’sirlovchi  ZM  turkumiga  CS,  xlorasetofenon,  adamsitlar 

kiradi. Ular qattiq jismli ZMlar hisoblanib, asosan, aerozol holatida 

(tutun)  qo‘llaniladi.  Bu  turkumdagi  zaharli  moddalar  ko‘zga  va 

nafas  a’zolariga  ta’sir  ko‘rsatadi  va  bir-biridan  ta’sir  belgilari 

bilan  farq  qiladi.  Ularning  kam  miqdori  ko‘z  va  nafas  yo‘llarini 

achishtiradi.  Ko‘p  miqdori  terining  ochiq  qismlarini  kuydiradi. 

Ba’zi  hollarda  nafas  a’zolari  va  yurakning  falajlanishiga,  bu 

esa  o‘limga  sabab  bo‘ladi.  Xlorasetofenon  ko‘z  achishishi,  yosh 

oqishi,  yorug‘likdan  qo‘rqish,  qovoqlarning  tortishib  qolishini 

keltirib chiqaradi. Teriga tushganda uni achishtiradi. Adamsit nafas 

yo‘llariga  tushganida  qisqa  muddatli  yashirin  davrdan  so‘ng  (20–

30  soniya)  og‘iz  va  tomoqda  achishish  paydo  qiladi.  Keyinchalik 

aksirish, quruq yo‘tal, qusish, ko‘krak sohasida og‘riqlar qo‘shiladi. 

Zaharlangan hududdan chiqqandan so‘ng yoki gazniqob kiygandan 

so‘ng  zararlanish  belgilari  15–20  daqiqa  davomida  kuchayib,  1–3 

soat davomida kamayadi.