Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Nazorat savollari

1.  Toksikologiya  fanining  mazmun-mohiyati  nimalardan  iborat? 

2.  Harbiy  toksikologiya  fanining  asosiy  vazifalari  nimalardan  iborat? 

3.  Zaharli modda birinchi marta qayerda qo‘llanilgan? Qanday kimyoviy 

hujum  vositalari  mavjud?  5.  Kimyoviy  zaharlanish  o‘choqlari  qanday 

tasniflanadi?

2-§. ZAHARLOVCHI MODDALARNING TASNIFLANISHI

Zaharli modda deganda, qo‘llanilganda odamlarga (hayvonlarga) 

ommaviy zarar keltiradigan kimyoviy birikmalar tushuniladi. Ba’zi 

zaharli moddalar o‘simliklarga ham zarar keltiradi. 

Zaharli  moddalar  binolar,  texnikalar,  maxsus  qurilmalar  ichiga 

kirib  borishi  va  bu  yerdagi  barcha  tirik  organizmlarni  ma’lum 

muddatga  zararlashi  mumkin.  Zaharli  moddalar  kimyoviy  qurol 

sifatida  suyuq  yoki  qattiq  holda  qo‘llanilganda  bug‘  (gaz),  arozol 

(tutun,  tuman)  yoki  tomchi  holatga  o‘tadi.  Bug‘  yoki  gaz  holatida 

ular alohida molekula ko‘rinishida, tuman holatida kichik tomchilar 

holatida, tutun holatida qattiq zarrachalar shaklida bo‘ladi. 

Zaharli moddalar taktik va fiziologik jihatdan tasniflanadi. Taktik 

jihatdan zaharli moddalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. Bug‘langan gazning barqarorligi jihatidan:

– beqaror (fosgen, sinil kislota);

– barqaror (iprit, lyuizit, VX);

– zaharli tutun hosil qiluvchi (adamsit, xlorasetofenon);

---

11

2. Organizmga ta’sir etish xarakteriga ko‘ra:

– o‘limga olib keluvchi (zarin, iprit);

–  vaqtincha  safdan  chiqaruvchi  (xlorasetofenon,  xinuklidil-3-

benzilat);

– ta’sirlovchi (adamsit, xlorasetofenon);

– o‘quv (xlorpikrin);

3. Zararlovchi ta’sirning tezligiga ko‘ra:

–  tez  ta’sir  qiluvchi  –  yashirin  davrga  ega  bo‘lmagan  (zarin, 

zoman, VX, AC, Cx, CS, CR);

–  sekin  ta’sir  qiluvchi  –  yashirin  davrga  ega  bo‘lgan  (iprit, 

fosgen, BZ, lyuizit, Adamsit);

4. Hududni zararlash muddatining davomiyligiga ko‘ra:

– beqaror-chidamsiz – hududni zaharlovchi ta’siri bir necha o‘n 

daqiqa davom etadigan;

–  barqaror-chdamli  –  hududni  zaharlovchi  ta’siri  bir  necha  soat 

va kunlarni tashkil etadigan.

Zaharlovchi  moddalar  kimyoviy  tuzilishi  bo‘yicha  quyidagi 

guruhlarga bo‘linadi:

–  fosfororganik  brikmalar  –  zarin,  zoman,  VX  gazlari,  binar 

fosfororganik zaharlovchi moddalar;

– galloidli sulfidlar – iprit va uning analoglari;

–  tarkibida  margimush  bo‘lgan  birikmalar  (arsinlar)  –  lyuizit, 

adamsit, difenilxlorarsin, difenilsinarsin va boshqalar;

– ko‘mir kislotasining galloidlangan hosilalari – fosgen, disfogen;

– nitrillar – sianid kislota, xlorsian, CS;

– benzil kislota hosilalari (benzilatlar) – BZ.

Toksikologik jihatdan zaharlovchi moddalar quyidagi guruhlarga 

ajratiladi:

1. O‘ldiruvchi zaharli moddalar:

– asab tizimini falajlovchi (zarin, zoman, VX gazlari);

– teriga ta’sir qiluvchi (iprit, lyuizit);

– umumiy zaharlovchi (sinil kislota, xlorsian);

– bo‘g‘uvchi (fosgen, difosgen);

---

12

2. Vaqtincha safdan chiqaruvchi zaharli moddalar:

– ta’sirlovchi (psixodisleptiklar, BZ);

– ruhiy-kimyoviy

 

(CN, DM, CS, CR).