B. T. Toshmuhamedov

Hodisaviy stratigrafik usuli. 
Bu usul asosida Yer sharida global 
miqyosda sodir bo'lgan o ‘ziga xos hodisalar, geologik jarayonlar 
(transgressiya va regressiya), c h o ‘kindi va foydali qazilmalar 
to‘planishi yoki iqlim sharoitlarining o ‘zgarishi yotadi va bunday 
jarayonlar natijalari m a’lum bir stratigrafik yuzada tam g‘alanib 
o ‘z aksini topdi.
Eng kuchli vulqonli otilishlar, yer qim irlashlar, sunam i, 
bo'ron, to Io n va hokazo geologik o ‘tmish fojialari qatorida kometa 
va asteroidlaming (astroblemalar) Yer yuzasi bilan urilishi alohida 
o ‘rinni egalladi. U ’rilish izlari qadimga im pakt kraterlar Yer 
sharining ko‘pgina qism ida aniqlangan. Tekshirishlar shuni 
ko‘rsatdiki, fojiali impakt hodisalar kraterli m orfostrukturalar 
shakllanishi va ulardagi jinslarning yotishigagina emas, balki ayrim 
hollarda atmosfera vagidrosferaning jarayonlariga global miqyosda 
ta ’sir qilishi va o ‘z navbatida biotik o'zgarishlarda aks etishi 
aniqlandi. Shu munosabat bilan 1979-yilda L. Alvares (AQSH) 
tom onidan chop etilgan paleotsen dat yarusi bilan yuqori bo‘r 
mastrixt yarusi orasidagi chegara qavatida joylashgan yupqa gil 
(boundari clay) bir necha mm. dan 10-155 sm. gacha, kamdan- 
kam hollarda nari borsa 30 smga yetadigan qatlamida iridiy va 
boshqa siderfillarni anom al yuqori miqdori borligi haqidagi 
m a’lumotlar geologlarda zo‘r taassurot qoldirdi. Bu faktlar Italiya 
va Daniya kesmalarida aniqlangan edi.
Shunday geokimyoviy anomaliya keyinchalik Yer sharining 
boshqa ko‘pgina hududlarida (M ang‘ishloq, Turkmaniston janubi, 
Tinch va Atlantik okean ch o ‘kmalarida chuqursuv burg‘ulash
106

---

quduqlarida, Amerikada, Kanadada) Yangi Zelandiya va boshqa 
quruqliqda ham, dengiz va kontinental cho'kindilarda ham, okean 
tublarida ham aniqlandi. Bular ham m asi bo‘r davri oxiri va 
paleogen davri boshlarida yerga juda katta o'lcham li asteroid jismi 
kelib urilganligi, organik hayot rivojlanishi tarixida buyuk 
qirilishlardan biri sabab bo‘lganligi taxm in qilindi.
Demak, o ‘zida anomal ko‘p miqdorda iridiyni saqlab qolgan 
gil qatlami global miqyosda tarqalganliga bo‘r va paleogen orasidagi 
stratigrafik yuzani belgilaydi. Keskin biotik o ‘zgarishlar qayd 
qilingan fanerozoyni boshqa stratigrafik yuzalarida (eotsen- 
oligotsen, trias-yura, perm -trias, fran-fam en, vend-kembriy) ham
dunyoning alohida hududlarida iridiyning anomal miqdori borliga 
haqidagi m a’lum otlar olingan.
Stratigrafik yuzalami aniqlashda global miqyosda sodir b o ‘lgan 
boshqa geologik ja ra y o n la rd a n h am foydalanish m u m k in . 
M asalan, Yerning geologik rivojlanishida dunyoni eng ko‘p suv 
bosgan transgressiv davrlar ordovik oxiri, silur oxiri, devon oxiri, 
karbon birinchi yarmi, bo‘r oxiri va eotsenga to ‘g‘ri keladi yoki 
eng ko‘p regressiyalar devon boshlari va perm -trias davrlariga 
to ‘g‘ri keladi. Bu global miqyosda sodir bo'lgan jarayonlar natijalari 
stratigrafik yuzalarda saqlanib qoladi. Xuddi shunga o ‘xshash 
global miqyosda sodir bo'lgan iqlimning sovib ketishi kembriy, 
yuqori karbon-perm , to ‘rtlamchi davr muzliklari ishi m a’lum bir 
stratigrafik yuzalarda saqlanib qolgan.
Ulardan tashqari m a’lum bir cho‘kindi yoki foydali qazilmalar 
to ‘planish davrlarining global miqyosda sodir bo‘lishi: tokembriyda 
jespilitlar, karbonda ko‘m ir konlari, permda va neogenda qalin 
tuz konlari, yura-bo‘r davrlarida neft va gaz, yozadigan b o ‘r va 
hokazolar aniq stratigrafik yuzalarda hosil bo ‘lgan.
U m um an olganda, hodisaviy stratigrafiyadan foydalanganda 
boshqa usullar bilan birgalikda olib borish kerak, kesmani har 
tom onlam a tekshirib ularni taqqoslash maqsadga muvofiqdir va 
natijada yanada ish o n ch liro q m a ’lu m o tlar olishga erish ish
mumkin.