B. T. Toshmuhamedov

2-qism.
ENDO GEN GEOLOGIK JARAYONLAR
Y erning ichki qism ida boMadigan geologik jarayonlar endogen 
jarayonlari deb ataladi, yerning tashqi kuchi bilan bogMiq boMgan 
jaray o n lar esa ekzogen geologik ja ra y o n lar deb ataladi. Endogen 
geologik jaray o n lar m agm atizm , m etam o rfizm va Y er p o ‘stining 
deformatsiyasi ko‘rinishida nam oyon boMadi. U lar ta’sirida Yerdagi 
materiya qayta taqsimlanadi, foydali qazilm a konlari vujudga keladi, 
zilzilalar va vulqon harakatlari ro ‘y beradi. Endogen jaray o n lar 
natijasida to g ‘lar va vodiylar yuzaga keladi, bu esa Y er p o ‘stining 
kim yoviy tarkibini va Y erning shaklini o ‘zgarishiga olib keladi.
2.1 . Magmatizm va vulqonizm
Y erning ostidan chiqayotgan qaynoq silikatli gazlarga boy 
e ritm a m ag m a deb atalad i. H o zirg i ta s a w u rla rg a k o ‘ra Y er 
u m u m an qattiq jism . 50 km chuqurlikda h aro rat 1500°C atrofida 
boMadi. Y erning ustida bunday h aro ratd a h a r qanday jism suyuq 
h olatda boM aredi, lekin bu chuqirlikdagi yuqori bosim jinslarni 
q attiq ho la td a ushlab turadi. S h un in g u c h u n Y erning ichida 
term o d in am ik m uvozanat mavjud. Bu m uvozanatning buzilishi 
m agm a hosil boMishiga olib keladi.
Litosferaning quyi chegarasi to ‘g ‘risida biz an iq tasaw u rga 
ega em asligim iz yuqorida k o ‘rsatilgan edi. Y er yuzasiga oqib 
chiqadigan lava planetam iz ichki qism ida tosh massalarining erigan 
holatda boMishini ta ’m inlaydigan harorat hukm surayotganligini 
ko'rsatadi. Biroq vulqon hodisalari nom i b ilan yuritiladigan bu 
hodisalar Yer yuzasi ning faqat m a ’lum bir joylardagina kuzatiladi. 
Bu esa vulqonlar ayrim -ayrim m an b alardan ta ’m inlanadi deb 
o ‘ylashga va Y er bag‘rida yaxlit erigan olovday qizigan suyuq 
qobiq-pirosferaning borligini rad qilishga olib keladi.
M agm aning harakati bilan bogMiq boMgan jarayon va hodisalar 
m agm atizm deb ataladi. M agm aning litosfera qatlam lariga oMish 
(kirish, intruziya) hollarini P lu to n izm (qadim gi y u n o n lam in g
i l l

---

tasavvurlariga ko'ra Pluton Y erostidagi dunyo xudosi), m agm aning 
erigan m assalarining yer yuzasiga oqib chiqish hollarini esa 
vulqonizm (V ulqon-rim m ifologiyasida o ‘t xudosi) deb ataladi. 
O tilib chiqqan va o'zidagi bir necha kom p o n en tlarn i, asosan 
gazlarni yo‘qotgan m agm a lava deb ataladi.
V ulqon hodisalari tabiat kuchlarining eng z o ‘ri va dahshatli 
ko 'rinishlaridan biridir. Aholi yashaydigan yerlarda joylashgan 
k o 'p g in a v u lqonlar atrofidagi ah olig a katta o fatlar keltirgan. 
Shuning u ch u n vulqonlar qadim dan beri diqqatni jalb qilgan va 
hatto uzoq o ‘tm ishdagi vulqonlarning faoliyati to ‘g ‘risida ham
ju d a ko‘p m a ’lum otlar to ‘plangan.
Bunga A penin yarim orolidagi N eapol q o ‘ltig‘i qirg‘og‘ida 
joylashgan va vulqonlardan eng m ashhuri b o ‘lgan Vezuviy m isol 
b o ‘lishi mum kin. Solnom achilarning ko‘rsatishicha, bu vulqonning 
an ch a tekis b o lg a n kraterida h arbiy k o m an d alar m ash g ‘u lo t 
o ‘tkazib turgan, yon bag'irlari esa o ‘rm onlar bilan qoplangan. 
Eram izning 73-yilida vulqon to ‘satdan harakatga kelgan, k o ‘p 
m iqdorda lava oqim lari Y er yuzasiga oqib chiqqan va havoga kul 
massasi otilib chiqqan.