Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси


”Donishnoma”  asarida arifmetika masalalari



Download 1,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet39/89
Sana22.01.2021
Hajmi1,73 Mb.
#55955
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   89
Bog'liq
matematika tarixi

 
4.”Donishnoma”  asarida arifmetika masalalari 
 
―Donishnoma‖    asaridagi  to`rtta  matematik  fanlardan  arifmetikaga  bag`ishlangan  bo`lim, 
muzika  bo`limidan  oldin  bayon  etilgan  bo`lib,  bunda  asosiy  arifmetik  masalalar  bayon  etilgan. 
Arifmetika bo`limi 7 bobdan iborat. 
Birinchi  bob,  sonlarning  turi  va  umumiy  xossalari  haqida.  Son  deb  yozadi  ibn  Sino,  bu 
birliklar to`plamidir. YA`ni ixtiyoriy son birdan katta bo`lgan natural sondir. 
Sonlar  juft  va  toq  sonlarga  bo`linadi,  ularning  xossalari  ko`rsatiladi.  Bular  quyidagilardan 
iborat: 
1.Sonlar ketma-ketldigida, xar bir son, o`zidan teng uzoqlikda turgan ikki son yig`indisining 
yarmiga  teng.  Masalan,  agar  1,2,3,…,n,n

1,n

2…  sonlar  ketma  ketligi  berilgan  bo`lsa,  u  xolda 
birdan boshqa xar bir son quyidagi formula bilan ifodalanadi: 
2.Sonlar  ketma  ketligida,bu  ketma  ketlik  boshidan  va  oxiridan  teng  uzoqlikda  turgan 
sonlarning  yig`indilari  o`zaro  teng  bo`ladi.  Bu  arifmetik  progressiya  tuzuvchi  sonlar  qatorining 
xossasini  ifodalaydi.  YA`ni  5,  10,  15,20,25,30  ketma-ketligida  5

30 

  10 

25

35  va  4,6,8,10,12 
ketma–ketligida 4

12 

 6 

10 

 8



 16. 
3.Birdan  boshlab,  istagan  songacha  berilgan  sonlar  ketma-ketliginingyig`indisini  topish 
uchun  hadlar  sonining  yarmi  bilan  hadlar  soniga  bir  qo`shilgan  sonni  ko`paytirish  kerak.  Bu 
arifmetik  progressiya  tuzuvchi  sonlar  yig`indisini  ifodalavchi  xossa  xisobotlanadi.  YA`ni,  1,2,…n 
berilganda 1 

2



 … 

  
  4.Agar  har  qanday  ketma-ketlikda  birdan  boshlab,  biror  songacha  bo`lgan  sonlar  va 
aksincha  bu  sondan  boshlab,  birgacha  bo`lgan  sonlar  qo`shilsa,  oxirgi  sonning  kvadrati  xosil 
bo`ladi. YA`ni 1,2,3,4,…, n ketma-ketlikda: 1 

2



 … 

 n Q(n-1)Q(n -2)Q…Q2Q1q n² 
5.Agar  toq  sonlar  birdan  boshlab  qushilsa,  xadlar  sonining  kvadrati  xosil  bo`ladi.  YA`ni 
1,3,5,7,9,…,2n –1 ketma-ketlikda: 1 

3

5… 

(2n-1)

n². 
Ikkinchi bob juft sonlar xaqida. Bu bobda juft sonlarning xossalari, juft-juft sonlar, juft-toq 
sonlar, ularning xossalari bayon etilgan. 
Agar ketma-ket juft sonlar berilgan bo`lsa, ya`ni  2,4,6,8,…,2 n. U xolda 2 

 4 

 6 

8 … 

…,2 n ) 

 n²

n. Juft-juft son shunday sonki, uni ikkiga va xosil bo`lgan sonning yarimlarining har 
birini  yani  ikkiga,  hosil  bo`lgan  sonning  choraklarining  har  birini  yana  ikkiga  va  hokazo  bo`lish 
mumkinki,toki oxirida bir soni hosil bo`lsin. 


 
41 
Bunday juft-juft sonlar ketma-ketligining yig`indisi birdan boshlab quyidagicha topiladi: 
 
1Q2Q2²Q2³Q…Q2ⁿq12ⁿ¹-1 
 
Uchinchi  bob  toq  sonlar  haqida.  Bu  bobda  toq  sonlarning  uch  xil  shaklda  bo`lishi  va 
ularning xossalari bayon etilgan. Bular: tub sonlar,murakkab sonlar, 
 O`zaro tub sonlardan iborat. Masalan, 3,5,7,11 tub sonlar, 9,15,21,25 murakkab sonlar. 9 va 
25 o`zaro tub sonlar bo`ladi. 
Tub  sonlarni  olish  uchun  iskandariyalik  olim  eratosfen  (eramizdan  oldingi  276-194  yil) 
tomonidan berilgan ―g`alvir jadvali‖ usulini  qo`llash mumkinligini ko`rsatiladi. Bunda xamma toq 
sonlar  ketma-ketligini  yozilib,  so`ng  3,5,7,11…  sonlarga  karrali  bo`lgan  sonlar  uchiriladi.U  xolda 
qolgan sonlar – tub sonlar bo`ladi: 1,3,5,7,11,13,17,19,23… 
To`rtinchi  bob  ―zoid‖,  ―noqis‖  va  ―mukammal‖  sonlar  xakida.  Bu  bobda  sonlar,  ularning 
kiymatlari  bilan,  shu  son  bo`luvchilarning  yig`indisi  bir-biriga  tengligi  va  teng  emasligiga  qarab, 
uch  xilga  bulinishi  va  ularning  xossalari  bayon  etilgan.  Agar  biror  son  buluvchilarining  yig`indisi 
shu sonning o`zidan katta bo`lsa, u ―zoid‖ son deb aytiladi. Masalan, 12 ―zoid‖ son, chunki 1 

2





6>12.  Agar  biror  sog  buluvchilarining  yig`indisi,  u  sonning  o`zidan  kichik  bo`lsa,  u  «noqis» 
son  deb  aytiladi.  Masalan:  8,  chunki  1 

2

4<  8.  Agar  biror  son  bo`luvchilarining  yig`indisi,  u 
sonning o`ziga teng bo`lsa, u «mukammal» son deb aytiladi. Masalan, 6 va 28  mukammal sonlar, 
chunki 1 

2

3 q 6,  1

2

4

7

14q28. 
SHuni  aytish  kerakki,  «mukammal  sonlar»  tushunyachasi  juda  qadimiy  tushuncha  bo`lib, 
bunday  sonlar  pifagorchilar  asarlarida  bayon  etiladi.  «Noqis»  va  «zoid»  sonlar  tushunchasi  esa 
keyinchalik paydo bo`lgan tushunchalar hisoblanadi. 
2ⁿ shaklida har bir juft-juft son quyidagi yig`indi vositasida ifodalanadi. 
1

2





… 

2ⁿ־¹q2ⁿ-1 
Demak, 2ⁿ shaklidagi son, o`z bo`luvchilarining yig`indisidan bitta ortiqdir. SHu sababli har 
handay juft-juft son ―noqis‖ son hisoblanadi. Masalan, 2¹ q 16 sonining bo`luvchilari yig`indisi  
1

2



2³q 15 va 15 < 16. Demak, 16 ―noqis‖ sondir.  
So`ngra  juft-juft  sonlardan  ―mukammal‖  son  hosil  etish  qoidasini  beriladi.  Ibn  Sino  bayon 
etgan qoidani quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: 
K q(1

2





… 

2ⁿ־¹)•2ⁿ-1q (2ⁿ-1)•2ⁿ־¹   
 
(1) 
Bundan  r  va  2ⁿ-1  tub  sonlar.  Masalan,  1,2,4  sonlariga  bu  qoida  tadbiq  etilsa: 
(1

2

2²)•2²q7•4q28  ―mukammal  son‖  hosil  bo`ladi.  Bunda  ―mukammal  son‖  juft  son  bilan  toq 
sonning  ko`paytmasiga  teng  bo`lganligi  sababli,  u  juft  bo`ladi.  SHuning  uchun  ibn  Sino 
―mukammal son‖ faqat son bo`lishi kerakligi haqida yozadi. YUqoridagi formulada  
r  q2 bo`lsa, q 6; r  q3 bo`lsa, q 28; r  q5 bo`lsa, q 496; r  q7 bo`lsa, q 8128 bo`ladi. 
 
Demak, ―mukammal son‖ birliklar orasida bitta, o`nliklar orasida bitta va nihoyat mingliklar 
orasida  ham  bitta  bo`ladi.  Bunday  sonlar  yunon  olimi  Nikoxmaxning  ―Arifme6tikaga  kirish‖ 
kitobida keltirilgan. 
Navbatdagi ―mukammal son‖ Regiomontan (1436 - 1576) tomonidan topilgan. Bu son: q 2¹²(2¹³- 
1)q  33550336.  SHuni  qayd  qilish  kerakki,  hozirgi  vaqtda  har  qanday  juft  ―mukammal  son‖ 
yuqoridagi (1)  
Formula  shaklida  ifoda  etilishi  isbotlangan.  Lekin  birorta  ham  toq  mukammal  son  topilmagan. 
Ammo toq mukammal sonlar bo`lishi mumkin emasligini ham isbot etilmagan. 
 
Beshinchi  bob  nisbatlar  tug`risida.  Bu  bobda  nisbat,    uning  ta`rifi  ―oshirilgan  nisbatlar‖, 
―etishmaydigan  nisbatlar‖,  ularning  xossalari  bayon  etilgan.  Oshirilgan  nisbatlar,  ya`ni  katta 
sonning kichik songa nisbati quyidagi xollarda bo`lishi mumkin: 
 
Bunday  nisbatlarning  xossalari  konkret  misollarda  bayon  etiladi.  Etishmaydigan  nisbat, 


 
42 
ya`ni  kichik  sonning  katta  songa  nisbati,  masalan,  n  :  (n

1)  shaklda  nisbat  tuziladi.  Bunday 
nisbatlar  haqida  ibn  Sino  shunday    deb    yozadi,    ba`zi    vaqt  bunday    nisbat  «uchdan  bir»,  chorak 
,»un  ikkidan  bir « deb  aytiladi. Ba`zi  vaqt  n ikki nisbat  orqali  xam aytadilar , maslan, oltidan 
birining  yarmi, undan birining  yarmi , beshdan  birining  yarmi  va xokozo.     
«Donishnoma»  asarining  geometriya bulimining VIII  bobida xam  tuzma  nisbatlar bayon 
etilgan  .  Bu  bobnibayon etishda   usha   bobning bazi    natijalari  xam    kullaniladi   bu  bob  kuyidagi 
misol  bilan  boshlanadi    agar  AV  turt,  AS  ikki,  AD    uch  bulsa    u  xolda  AD  ning  AS  ga  nisbati  –
yarimga   oshirilgan   nisbat,  AVning AD  ga  nisbati –uchdan birga  oshirilgan  nisbat,AVning ASga 
nisbati esa  karradi  nisbat buladi. Demak, bunda tuzma nisbat  hosil bo`ladiki,  

Download 1,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish