O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Sababiyat
(kao’zallik) ikki xodisa o’rtasidagi zaro’riy aloka Bulib, mo’ayyan 
sharoitda ulardan biri (sabab xodisa) ikkinchisini (okibatni) keltirib chiqaradi. Uning 
mo’xim Xususiyatlari ko’yidagilar: 1) alokaning umumiyligi; 2) vaqtdagi izchilligi, birin-
ketinligi; 3) alokaning zaro’riy xarakteri; 4) sabab va okibatning bir ma’noli boglanishda 
Bulishi. 
1. 
Sababiy alokalarning umumiyligi 
deganda, olamda xech bir xodisaning sababsiz 
mavjud
Bula olmasligi to’shuniladi. O’ xar kanday xodisaning o’z xolicha, boshka 
xodisalardan mo’stakil xolda vo’jo’dga kela olmasligini, boshka xodisalar bilan bevosita 
yoki bilvosita boglanib ketganini, turli xil xodisalar ta’sirida paydo Bulishi, o’zgarishi, 
yo’k Bulishi xamda, o’z navbatida, boshka xodisalarga ta’sir o’tkazishini bildiradi. 
Borlikdagi xar bir xodisa o’z sababiga ega Bulib, uni ertami yoki kechmi bilib olish 
mumkin. 
Turli xil alokalar, 
mavjud
xolatlar orasida noma’lum Bulib kolayotgan sabab 
xodisani topish uchun boshka omillar, Xususan, sababiy alokada Bo’lgan xodisalarning 
vaqtdagi ketma-ketligi, izchilligi xisobga olinishi zaro’r. 
2. 
Sababiy alokadorlikda Bo’lgan xodisalarning vaqtdagi birin-ketinligi 
deganda, sabab 
xodisaning okibat (natija) xodisadan doimo oldin kelishi nazarda to’tiladi. Sabab xodisa bilan 
okibat xodisaning ro’y berishi orasida turli mo’ddat o’tishi mumkin. Ba’zan okibat (natija) 
sabab xodisadan bir zo’mdan keyin paydo Bulishi mumkin. Masalan, o’kning otilishi bilan o’ 
tekkan obyektning zararlanishi o’rtasida o’tadigan vaqt jo’da kiska, organizmga to’shgan 
mikrob bilan o’ ko’zgaydigan kasallikning vo’jo’dga kelishi o’rtasida o’tadigan vaqt o’zokrok 
(bir kancha dakika, soat, ko’n) Bo’ladi. Sababiy alokadorlik ijtimoiy xayotda (masalan, 
kishilarning xo’ko’kiy ongi bilan uni shakllantirishga yo’naltirilgan xatti-xarakatlar), 
geologiyada (masalan, ma’lum bir jarayonlar ta’sirida toglarning paydo Bulishi) va boshka 
shu kabi soxalarda ancha ko’p vaqt davomida amalga oshadi. 
Sabab xodisa okibat xodisadan avval keladigan Bo’lgani uchun, o’ bilishda doimo 
okibatdan oldin keladigan xodisalar orasidan kidiriladi. Bunda okibat bilan bir vaqtda 
yoki o’ndan keyin keladigan xodisalar istisno (eliminatsiya) kilinadi, ya’ni chiqarib 
tashlanadi. 
Sabab va okibatning vaqtdagi izchilligi, birin ketinligi xodisalar o’rtasidagi sababiy 
alokadorlikni aniklashning zaro’riy sharti, lekin o’z xolicha ko’zlangan maksadga 
erishish uchun etarli emas. Oldinma-ketin kelgan xodisalrning xammasi xam sababiy 
alokadorlikda Bulavermaydi. Bu xolat xisobga olinmasa «o’ndan keyin, demak, shu 
sababga ko’ra» deb ataladigan xato (lotincha post noc, ergo propter noc) ro’y beradi. 
Masalan, chakmok chakish xodisasi momakaldirikdan avval keladi. Avval kishilar 
chakmok chakishni momakaldirokning sababi deb to’shunganlar, vaxolanki xakikatda 
Bunday emas. Momakaldirokning chakmokdan keyin kelishiga sabab tovo’sh tezligining 
yoro’glik tezligidan kamrok Bulishidir. Aslida esa ular bir vaqtda vo’jo’dga keladi. 
Xo’ddi shu singari, jinoyat sodir Bulishidan avval o’ sodir etilgan joyda Bo’lgan 
kishilarning xammasi xam jinoyatchi Bulavermaydi. 
3. 
Sababiy alokadorlikning zaro’riyligi 
okibatning faqat uni vo’jo’dga keltiradigan 
sababning 
mavjud
Bo’lganidagina paydo Bulishini anglatadi. Sabab xodisaning yo’kligi 
okibat xodisaning xam yo’zaga chikmasligini bildiradi. Ana shuning uchun xam sababiy 
alokadorlikni aniklashda okibatdan avval keladigan xodisalardan okibat xodisani keltirib 
chiqarmaydiganlari olib tashlanadi, ya’ni eliminatsiya kilinadi. 

---

145 
4. 
Sababiyatning bir ma’noli alokadirlik 
ekanligi mo’ayyan sababning o’ziga mo’vofik 
keladigan mo’ayyan okibatni keltirib chiqarishini ifoda etadi. Buni sabab va okibat 
o’rtasidagi alokadorlikdagi simmetriyaning 
mavjud
ligi, ya’ni sabab xodisaning 
o’zgarishining okibat xodisaning o’zgarishiga olib kelishini tasdiklaydi. Sababiyatning Bu 
Xususiyati uni aniklash jarayonida faqat o’zaro birgalikda o’zgaro’vchi xodisalarni olib 
kolib, kolganlarini chiqarib yo’borishga o’ndaydi. 
Sababiy alokadorlikning biz ko’rib chikkan Xususiyatlarini xisobga olish uni 
aniklashni osonlashtiradi. 
Sababiy alokadorlik mo’rakkab stro’kto’raga ega. Xususan, sabab xodisa turli xil 
sharoitlarda turli okibatlarni keltirib chiqarishi (masalan, xavoning namligining yuqori 
Bulishi turli xil kasalliklarning sababi Bulishi) yoki aksincha bir okibat turli sharoitlarda 
xar xil sabablar ta’sirida paydo Bulishi (badan xaroratining ko’tarilishi to’movning, 
Buyrak kasalligining, ichak kasalligining va shu kabilarning okibati Bulishi) mumkin. 
Ana shuning uchun xam sababiy alokadorlikni aniklash empirik tadkikotlar 
natijalarini samarali taxlil kilishga imkon bero’vchi printsiplarni ko’llashni takazo etadi. 
Ular sababiy alokadorlikda Bo’lgan xodisalarni ularning borlikdagi tabiiy 
mavjud
Bulish 
sharoitidan «ajratib olib», maxso’s bilish sharoitlarida o’rganishga imkon beradi. 
Xususan: 
1. Okibatdan avval kelgan xodisa mo’rakkab stro’kto’raga ega, o’ a, b, c, d, va xokazo 
xolatlardan tashkil topgan deb xisoblanadi 
2. Mazkur xolatlarning xar biri mo’stakil xolda