137
1
, x
2
,..., x
n
>
S
x((x
S)
R (x))
Predmetlarning yopiq to’plamini o’rganish empirik tadqiqotning aniq bir sinfni bilish
bilan chegaralanganligini bildiradi. Ana shuning uchun xam asoslardagi xar bir predmet
xaqidagi ma’lumot qayd etilgan belgini sinf predmetlarining barchasiga yoyish,
ularga
tegishli, deb aytish uchun mantiqiy asos Bula oladi.
Demak to’liq induktsiyaning asosiy xususiyati shundaki, unda berilgan sinfga mansub
barcha predmetlar birma-bir o’rganilib chiqilishi, ular xaqida yakka xukmlar xosil
qilinishi va asoslar sifatida qabul qilinishi zarur.
To’liq induktsiyaning yana bir muxim xususiyati bor: uning asoslari xam, xulosasi
xam aniq, tekshirilgan, extimoldan xoli fikrlarni aks etirgani uchun, ular qa’tiy xukmlar
orqali ifodalanadi. Masalan, oddiy qa’tiy sillogizmni o’rganishni uning 1-figurasidan
boshlab, uning to’gri moduslarga egaligini aniqlaymiz. Shu yo’l bilan sillogizm II, III, IV
–figuralarini ko’rib chiqamiz; ularning xam xar birining to’gri
moduslarga ega
ekanligining guvoxi Bulamiz. Natijada sillogizm figuralarining bu xususiyatini yakka
xukmlarda ifoda etamiz va to’liq induksiya Buyicha xulosa chiqarish uchun asos qilib
olamiz xamda xulosa chiqaramiz. Unda yuritilayotgan muxokama jarayoni quyidagi
shaklga kiradi:
Sillogizmning I - figurasi to’gri moduslarga ega;
Sillogizmning II – figurasi to’gri moduslarga ega;
Sillogizmning III – figurasi to’gri moduslarga ega;
Sillogizmning IV – figurasi to’gri moduslarga ega;
Yuqoridagi figuralar sillogizmning xamma figuralaridir
Demak, sillogizmning xamma figuralari o’zining to’gri moduslariga ega.
To’liq induktsiyaning asoslari va xulosasini ularning strukturasi jixatidan olib taxlil
qilsak, quyidagi xolni kuzatish mumkin. Asos Bulib kelayotgan
xukmlar subyektlari
mantiqiy sinfning aloxida elementlarini ifoda etadi. Xulosaning subyekti esa bir butun
mantiqiy sinfni aks ettiradi. Asoslar va xulosa predikatlari predmetlar belgisini ifoda
qiladi. U asoslarda sinfning aloxida olingan xar bir elementiga tegishli belgi sifatida fikr
qilinadi. Xulosada esa u belgi butun sinfga ko’chirilib, unga tegishli umumiy belgi
sifatida qayd etiladi. Fikrimizni quyidagi misol orqali oydinlashtiramiz:
Zardusht Qadimgi Xorazmda tugilgan
Budxa Xindistonda tugilgan
Muso
Misrda tugilgan
Iso (Iisus Xristos) Quddusga yaqin Viflemda tugilgan
Muxammad Makkada tugilgan
Ular buyuk dinlarning asoschilaridir
Demak, buyuk dinlarning asoschilari Sharqdan chiqqanlar.
Keltirilgan misolda biz e’tiborimizni qaratishimiz zarur Bo’lgan muxim bir tomon bor.
U xam Bo’lsa, faqat xulosaning subyektigina (Buyuk dinlar asoschilari) emas, balki
predikatining (Sharkdan chiqqan) xam asoslardagi predikatlar (Xorazm, Xindiston, Misr,
Quddus, Makkalarda to’gilganligi) sinfidan tashkil topganligidadir. Ya’ni, xulosa - R,
asoslardagi R
1
, R
2
,..., R
n
turlaridan, modifikatsiyalaridan tashkil topgan. Boshqacha
138
aytganda, unda asoslar subyektlari
- xulosa subyektida, asoslar predikatlari - xulosa
predikatida sinflarga birlashtirilgan va mantiqan umumlashtirilib, umumiy xukm
shaklidagi xulosa xosil qilingan.
To’liq induktsiyaga xos Bo’lgan yana bir xususiyatni ko’rsatish mumkin. Bu uning
asoslarda va xulosada ko’rsatilgan predmetlardan boshqa predmetlar xaqida bilim
bermasligidan iborat.
Nixoyat, to’liq induktsiyaning xulosasining aniq va chin Bulishi bilan deduktiv xulosa
chiqarishga o’xshab ketishini qayd etish zarur.
Buni to’liq induktsiyani sillogizm III –
figurasi bilan solishtirish, ularning o’xshash
tomonlarini ajratish yo’li bilan ko’rib chiqish mumkin. Birinchidan, ularning ikkalasi
xam aniq xulosalar beradi. Bunga asosiy sabab shuki, sinfga mansub barcha predmetlar
birma-bir o’rganilib chiqiladi. Ikkinchidan, ularning xulosasida
predikat ifoda kiluvchi
fikr (belgi xaqidagi fikr) mantiqiy turdan mantiqiy jinsga (mantiqiy sinfga) ko’chiriladi.
Sillogizm III – figurasida xulosa juz’iy xukmlar tarzida kelib chiqadi, lekin asoslarda
ko’rsatilgan predmetlarga qaraganda ko’proq Bo’lgan predmetlar sinfi xaqida fikr
bildiriladi, ya’ni predikat (belgi xaqidagi ma’lumot) turdan jinsga ko’chiriladi. Masalan:
Kitoblar – ma’naviy boylik
Kitoblar - aqliy mexnat natijalari
Demak, aqliy mexnat natijalarining ba’zilari ma’naviy boylikdir.
Bunda «ma’naviy boylik» Bulish belgisi (R) «kitoblar»dan «aqliy mexnat natijalari»
ga ko’chiriladi. Kitoblar – ma’naviy boylik, aqliy mexnat natijalari. Ma’naviy boylik esa,
aqliy mexnat natijalarining bir turidir.
To’liq induktsiya bilan sillogizm III-figurasining bir-biridan farq qiladigan tomonlari
bor, albatta. Xususan, sillogizm III-figurasining xulosasi - juz’iy xukm, to’liq
induktsiyasining xulosasi - umumiy xukmdan iborat. Lekin bu to’liq induktsiya
xulosasining aniq, qat’iy Bulishga shuxba tugdirmaydi. Bu erda biz uchun eng muximi
shudir.
To’liq induktsiya
taxliliga yakun yasab, uning xulosasining aniq, kat’iy Bulishini,
predmetlarning kichik sinfi xaqida empirik materiallarni umumlashtirish yo’li bilan xulosaviy
bilim olishning samarali vositasi ekanligini aloxida qayd etsa Bo’ladi.
Obyektiv olamdagi predmet va xodisalarning katta sinflarini, ularning amalda cheksiz
Bo’lgan xossalarini tajriba va kuzatishda to’laligicha qamrab olib Bulmaydi. Ana shuning
uchun xam to’liq induktsiyaning bilish jarayonidagi imkoniyatlari o’z chegarasiga ega,
deb xisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
