146
Èxtimol, V xolat d xodisaning sababidir.
Demak, o’xshashlik metodining moxiyatini ko’yidagicha ifodalasa Bo’ladi:
Agar xodisaning ko’zatilayotgan xollari uchun faqat bitta xolatgina umumiy Bo’lsa, ana shu
xolat Mazkur xodisaning sababidir.
O’xshashlik metodining amalga oshish mexanizmi ko’yidagi
mantikiy amallarni
ishlatishni o’z ichiga oladi.
Birinchidan, o’rganilayotgan xodisaning taxminiy sabablari xakida ma’lumot lar
to’planadi. Bizning sxemada Bu A, V, S, D, E xolatlari d xodisasidan avval kelib, uning
paydo Bulishiga sabab Bulo’vchi xolatlar sifatida olib karalgan. Uni «A, yoki V, yoki S,
yoki D, yoki E d xodisasini keltirib chiqaradi», shaklidagi diz’yo’nktiv xo’km deb qabul
kilsak Bo’ladi.
Ikkinchidan,
mavjud
xolatlar ichidan ko’zatilayotgan xodisa bilan zaro’riy ravishda
boglanmagan, sababiy alokadorlikka xos belgilarga ega Bulmagan xolatlar chiqarib
yo’boriladi. Yuqoridagi sxemada d xodisasi birinchi xolda D va E xolatlari, ikkinchi xolda
A va S xolatlari, o’chinchi xolda A va E xolatlari Bulmaganda xam vo’jo’dga kelayapti.
Ana shuning uchun ular zaro’riy ravishda boglanmagan, va, demak uning sababi Bula
olmaydigan xolatlar sifatida muxokamadan chiqarib yo’borilishi kerak. Uni, «A xam, S
xam, D xam, E xam d xodisasining sababi emas», degan ko’rinishdagi inkor xo’kmdan
iborat deb olishimiz mumkin.
Bu amaldan keyin xodisaning asl sababi Bulishi mumkin Bo’lgan
xolatlar doirasi
kiskaradi.
O’chinchidan, barcha xollar uchun o’xshash Bo’lgan, xammasida to’rgo’n ravishda
takrorlanadigan xolat ajratib olinadi. Bizning sxemada o’ V xolatidan iborat.
Aynan ana shu xolat, ko’zatilgan xollarda boshka o’xshash xolatlar Bulmagani uchun,
xodisaning sababi Bo’lsa kerak, deb to’smol kilinadi.
Yuqorida sodir etilgan mantikiy amallar natijalarini to’plab, tartibga solsak, yo’ritilgan
muxokamaning umumiy sxemasi ayiro’vchi-kat’iy sillogizmning tasdik-inkor (tollendo
ponens) modo’si shaklida ekanligini ko’ramiz:
A, yoki V, yoki S, yoki D, yoki E, a xodisasini keltirib chiqaradi.
A xam, S xam, D xam, E xam d xodisasining sababi emas.
Èxtimol, V xolat d xodisaning sababidir.
Buning simvolik ifodasi ko’yidagicha Bo’ladi:
r
q
r
s
t,
p,
r,
s,
t
q
Shuni aytish kerakki, o’xshashlik metodidan foydalanib xosil kilingan xulosaning
asoslanganlik darajasi ko’p omillarga, Xususan, ko’zatish va eksperiment o’tkazilayotgan
sharoitlarning xilma-xilligi, ko’rib chikilayotgan xollarning mikdori va shu kabilarga
bog’liq. Agar o’xshash xolat ko’zatilayotgan xollar soni kanchalik ko’p Bo’lsa, o’ xolat
turli xil sharoitlarda xar xil boshka xolatlar bilan
turlicha komplekslarda olinsa, uning
vo’jo’dga kelayotgan xodisaning sababi Bulishi extimoli ortadi.
Lekin, shunga karamasdan Bu metod vositasida olingan xulosaning chinligi extimoliy
xarakterga egaligicha kolaveradi. To’liksiz induksiya uchun xarakterli Bo’lgan
tajribaning to’gal Bula olmasligi mana shunda namoyon Bo’ladi. Xususan, xodisadan
avval keladigan xolatlarning barchasini aniklash imkoniyati Bulmagani uchun,
xodisaning asl sababi Bo’lgan xolat ana shu noma’lum xolatlar ichida kolib ketgan
Bulishi mumkin. Ana shuning uchun xam bizning misolimizdagi barcha ko’zatilgan
147
xollarda takrorlano’vchi V xolati boshka xolatlar bilan bir kompleksda keladigan yoki
xodisaning asl sababi Bo’lgan noma’lum X xolatiga ergashib yo’radigan
xolat Bulishi
mumkin.
O’xshashlik metodini ko’llash natijasida olingan xulosa xodisadan avval keladigan
barcha xolatlar aniklanganda, ya’ni sabab Bulishi extimol kilingan xolatlar yopik
sistemani tashkil etganda, shuningdek, Bu xolatlar o’zaro bir-biriga ta’sir o’tkazmaydi,
deb olib karalgandagina chin Bulishi va Argumentlash jarayonida ishonchli asos sifatida
ko’llanilishi mumkin.
Shunga karamasdan o’xshashlik metodi xodisaning sababini o’ xakda turli gipotezalar
ko’rish orkali aniklashda mo’xim axamiyatga ega. O’ndan ilmiy bilishda jo’da xam
samarali foydalanish mumkin.
4. Analogiya (grek.
- moslik, o’xshashlik) bavosita xulosa chiqarishning bir turidir.
Dedo’ktiv xulosa chiqarishda fikr umumiylikdan Xususiylikka karab, induksiyada
Xususiylikdan umumiylikka karab xarakatlansa, analogiyada esa bir Xususiy xolatdan
boshka Xususiy xolatga karab xarakatlanadi.
Analogiyada predmetlarning o’xshash xossalariga asoslanib xulosa chiqariladi. Tabiat
va jamiyatda obyektiv turli-to’manlik bilan bir katorda, obyektiv o’xshashlik xam
mavjud
dir. Ular inson ongida o’z ifodasini topadi. Obyektiv reallikning turli soxalariga
oid qonun va koidalar to’zilishi jixatidan o’xshash Bo’lsa, ular aks ettirgan vokealikdagi
turli narsa va xodisalar xam ma’lum ma’noda o’xshash Bo’ladi.
Analogiya Buyicha xulosa chiqarish obyektiv reallikning cheksiz ko’rinishlari
xamda
o’nda
mavjud
Bo’lgan turli sistemalarning xossalari, munosabatlari, stro’kto’ralaridagi
o’xshashliklarga asoslanadi. Masalan, sayyoralar, davlatlar, ijtimoiy to’zo’mlar moxiyatida
o’xshashlik bor. Bilishda mo’xim va nomo’xim xossalar o’xshashligi
asosida analogiya
Buyicha xulosa chiqariladi.
Analogiya vositasida bir predmetdan (modeldan) boshka predmetga (prototipga)
axborot o’tkaziladi. Xulosa asoslari modelga, xulosa prototipga taallo’kli Bo’ladi. Masalan,
kadimgi greklarning «Dedal va Ikar» afsonasida aytilishicha, ota va bola ko’llikdan ozod
Bulish uchun o’zlariga kanot yasashadi va o’chib ketishadi. Bunda xulosa chiqarish
ko’yidagi ko’rinishda Bo’ladi:
£o’sh tirik
Do'stlaringiz bilan baham: 
